Mniejszości etniczne Indonezji

Dziś na tapecie będą omówione grupę etniczne w Indonezji. Nie wiem czy wszystkie będą uwzględnione, ale większość chyba jest. 

-Abui, także: Barawahing, Barue, Namatalaki – indonezyjska grupa etniczna z wyspy Alor w prowincji Małe Wyspy Sundajskie Wschodnie[1]. Należą do grupy ludów aloro-pantarskich (odrębnych od ludów austronezyjskich). Posługują się własnym językiem abui z rodziny transnowogwinejskiej. Ich tradycyjne wierzenia miały charakter animistyczny i politeistyczny, współcześnie w przeważającej mierze wyznają chrześcijaństwo, zwłaszcza protestantyzm. Sami określają się jako Abui loku („ludność górska”). Nazwa Barawahing ma charakter pejoratywny.

Mieszkańcy wsi Takpala zachowują tradycyjny sposób życia[6].

-Aczinowie – grupa etniczna zamieszkująca głównie indonezyjską prowincję Aceh, leżącą na północnym krańcu Sumatry. Ich liczbę szacuje się na około 4 miliony. Aczinowie przyjęli sunnicki islam jako pierwszy lud archipelagu. Do dzisiaj są uważani za bardziej ortodoksyjnych muzułmanów od innych indonezyjskich grup etnicznych. W swojej historii niejednokrotnie byli zmuszeni do walki o autonomię i często występowali przeciwko narzucanej im z zewnątrz władzy.

Pierwsze wzmianki dotyczące prowincji Aceh pochodzą z roku 500 n.e i pojawiają się w źródłach chińskich opisujących buddyjskie królestwo Poli (znane także jako Po-Li). W ciągu następnych stuleci znalazło się ono pod silnym wpływem kupców indyjskich. Doprowadzili oni do pojawienia się licznych i wpływowych wspólnot hinduskich. Aczinowie wiążą jednak początki swojej historii z muzułmańskim sułtanatem Perlaku(ang.), który powstał około 804 roku. Powstanie tego państwa przyczyniło się do szybkiego rozwoju islamu. Według XIII-wiecznej relacji Marco Polo religia ta dominowała już wówczas wśród Aczinów z Perlaku. W XVI wieku Aczinowie założyli własny sułtanat Acehu, który szybko stał się liczącą się siłą w regionie. Państwo to nie tylko zdominowało sąsiednie kraje, ale potrafiło nawet skutecznie walczyć z siłami europejskich mocarstw kolonialnych. Aczinowie odnieśli na przykład kilka sukcesów w wojnach z Portugalczykami. W XIX wieku Aceh znalazł się w sferze zainteresowań Holendrów, którzy dążyli do podporządkowania sobie archipelagu indonezyjskiego.

Chcąc uniknąć holenderskiej dominacji, Aczinowie zawarli w 1811 roku sojusz z Wielką Brytanią. Na mocy tego paktu obydwie strony zobowiązywały się do pomocy zbrojnej w razie konfliktu. Mimo tego, w 1824 roku Brytyjczycy przekazali wszystkie swoje posiadłości na Sumatrze Holendrom i zrzekli się roszczeń co do swojej strefy wpływów. Traktat ten zawierał wprawdzie paragraf mówiący o tym, iż Aceh ma pozostać niepodległy, jednak Brytyjczycy wycofali się z niego w 1871 roku, kiedy to Holendrzy przyznali im lukratywne koncesje handlowe. Władze kolonialne zapewniły sobie poparcie ze strony lokalnych elit, którym pozwoliły zachować część władzy i przywilejów. Przeciwko Holendrom ostro występowali muzułmańscy przywódcy religijni, domagający się niepodległości dla Aczinów. Konflikt między elitami a duchownymi doprowadził do wojny domowej, która trwała z przerwami od 1873 do 1903 roku. Później sytuacja uległa stabilizacji, zwaśnione strony nie osiągnęły jednak porozumienia. W 1942 roku Aceh, w wyniku II wojny światowej znalazł się pod okupacją Japonii, co doprowadziło do powstania lokalnego ruchu oporu, wspieranego przez wojska holenderskie. W czasie walk zginęło około 10 tysięcy żołnierzy holenderskich i ponad 100 tysięcy Aczinów. Po stronie Japończyków opowiedziały się jednak elity rządzące.

Mimo intensywnej działalności partyzanckiej, Aczinom nie udało się wyzwolić swojej ojczyzny. Kres okupacji japońskiej był spowodowany kapitulacją tego państwa przed siłami Aliantów. Klęska Japonii i słabość mocarstw kolonialnych spowodowały ożywienie działalności niepodległościowej wielu ludów Indonezji, które 19 sierpnia 1945 zadeklarowały niepodległość. Holendrzy próbowali odzyskać kontrolę nad archipelagiem ale spotkali się ze zbrojnym oporem i w 1949 roku zostały zmuszone do uznania niepodległości Indonezji. W czasie wojny w Acehu ponownie starły się dwa stronnictwa – proholenderskie elity rządzące i dążący do niepodległości przywódcy religijni. Wycofanie się Holendrów doprowadziło do zwycięstwa stronnictwa religijnego i niepodległościowego, którego liderzy stali się teraz siłą rządzącą. Początkowo dążyli oni do stworzenia odrębnego państwa, ale pod wpływem działalności Sukarno, który obiecał im szeroką autonomię, ostatecznie zgodzili się zostać częścią tego państwa.

Obietnice Sukarno nie zostały jednak spełnione. Aceh stał się częścią prowincji Północnej Sumatry, a władze promowały sekularyzm, któremu sprzeciwiali się miejscowi liderzy, dążący do ustanowienia szariatu. Wobec niespełnienia obietnic gubernator Acehu ogłosił w 1953 roku powstanie nowego, islamskiego państwa na administrowanych przez siebie terenach. Doprowadziło to do krwawej wojny, w wyniku której Sukarno ostatecznie zgodził się nadać Acehowi specjalny status, co umożliwiło częściową islamizację prawa i edukacji. Ugoda ta nie zawierała jednak porozumienia co do podziału zysków z wydobycia miejscowej ropy i gazu. Rząd centralny rozpoczął również proces osiedlania w Acehu Jawajczyków, Balijczyków i Maduryjczykow. Balijczycy byli wyznawcami hinduizmu, zaś Jawajczycy i Maduryjczycy, choć w większości byli muzułmanami, to mieli zazwyczaj mniej ortodoksyjne podejście do religii.

Pojawienie się licznych, wiernych wobec Dżakarty mniejszości oraz brak korzyści z eksploatacji miejscowych złóż naturalnych doprowadziło w 1976 roku do powstania ruchu Aceh Merdeka, domagającego się niepodległości. Rząd centralny odpowiedział prześladowaniami Aczinów. Wielu działaczy niepodległościowych zostało internowanych, a bojowników z Aceh Merdeka ścigało wojsko. Mimo to ruch niepodległościowy nadal istniał i na różne sposoby walczył o osiągnięcie swoich celów. Sytuacja w Acehu stała się na tyle poważna, że w 1989 roku Dżakarta uznała region za kolejny, obok Timoru MOA (obszar działań wojskowych) i wprowadziła doń dodatkowe 12 tysięcy żołnierzy. Wielu zwolenników niepodległego Acehu zostało wówczas zamordowanych lub trafiło do więzień i stało się ofiarami tortur. Dziesięć lat później prezydent Jusuf Habibie ogłosił zakończenie operacji. Prześladowania doprowadziły do zwiększenia popularności organizacji Aceh Merdeka, która zaraz po wycofaniu się części wojsk z prowincji wznowiła walkę. W efekcie rząd indonezyjski ponownie rozpoczął prześladowania Aczinów, co jednak nie przyniosło pożądanych efektów. W 2001 roku Indonezja zgodziła się w końcu na realizację części postulatów ruchu niepodległościowego. Rząd zgodził się między innymi na wprowadzenie szariatu w Acehu i zobowiązał się do sprawiedliwszego podziału zysków pochodzących z eksploatacji miejscowych złóż naturalnych.

W 2005 roku podpisano kolejne porozumienie, na mocy którego Aceh uzyskał szeroką autonomię w zamian za wyrzeczenie się dążenia do pełnej niepodległości. Dżakarta zobowiązała się również do uwolnienia więźniów politycznych. Dodatkowo członkowie ugrupowań partyzanckich objęci zostali amnestią i przyznano im ziemię uprawną. Niechęć do władzy centralnej jest tu jednak wciąż silna, zwłaszcza że większość pieniędzy z gazu i ropy nadal trafia do Dżakarty.

Aczinowie tradycyjnie zajmowali się rolnictwem i rybołówstwem i wielu z nich czyni to do dnia dzisiejszego. Podstawową rośliną uprawną są różne odmiany ryżu. Oprócz tego uprawia się tu również trzcinę cukrową, orzeszki ziemne, palmy kokosowe, kukurydzę, pieprz, tytoń i kawowce. Wiele rodzin żyjących na wsi posiada także niewielkie stada wołów domowych. Większość mieszkańców wsi nie posiada jednak ziemi na własność, jest zmuszona do dzierżawy. Wojna i tsunami z 2005 roku doprowadziły do olbrzymich zniszczeń, w wyniku których tradycyjne rolnictwo mocno podupadło. Współcześnie duża część Aczinów pracuje w przemyśle wydobywczym i na farmach przemysłowych. Panuje wysokie bezrobocie, według różnych danych z 2006 roku, bez pracy pozostawało od 26 do 50 procent mieszkańców Acehu[4]. Należy jednak zauważyć, że wielu niezatrudnionych, klasyfikowanych jako bezrobotnych w rzeczywistości pracuje, utrzymując się z uprawy niewielkich działek.

System pokrewieństwa wśród Aczinów jest podobny do tego, który panuje w większości krajów Europy, choć istnieje kilka różnic. Generalnie za rodzinę uznaje się krewnych ze strony zarówno ojca, jak i matki. Oprócz tego jednak Aczinowie za rodzinę uznają tak zwane kawom i karong. Kawom to związek między kilkoma rodzinami, które w razie konfliktu pozostają w sojuszu. Związki z kawom dziedziczy się po ojcu. Karong dziedziczy się po matce i są to związki z rodzinami mieszkającymi w pobliżu domu rodzinnego matki. Po zawarciu małżeństwa to mężczyzna przeprowadza się do domu rodziny kobiety. Według tradycji to właśnie kobiety dziedziczą domy po rodzicach. Inaczej jest jednak z ziemią, którą generalnie dziedziczą mężczyźni. Tradycja ta prowadzi do częstego zawierania małżeństw w obrębie jednej wsi, co służy uniknięciu sytuacji, w której pola uprawne znajdują się zbyt daleko od domu. Mimo to nie występują związki osób pochodzących z jednej rodziny.

Islam wyznawany przez Aczinów jest o wiele bardziej ortodoksyjny niż wśród innych indonezyjskich grup etnicznych. Jest również mniej synkretyczny i zawiera mało zapożyczeń z wierzeń animistycznych, hinduskich i buddyjskich. Aczinowie uważają się za prawowiernych muzułmanów i jest to dla nich jeden z wyznaczników stanowiących o ich odrębności. Aceh jest często określany jako indonezyjska Mekka z racji bardzo literalnego odczytywania Koranu. Zwyczaje i nakazy religijne takie jak abstynencja od alkoholu, post w okresie Ramadanu czy obowiązek hadżu są w Acehu przestrzegane o wiele częściej niż w innych częściach kraju. Prawo regionu jest oparte o zasady islamskie i z tego powodu nielegalny jest na przykład hazard.

-Alas – indonezyjska grupa etniczna z północnej części wyspy Sumatra. Ich populacja wynosi 50 tys. osób. Posługują się własnym językiem alas z wielkiej rodziny austronezyjskiej, a także narodowym językiem indonezyjskim. Wyznają islam w odmianie sunnicki, utrzymują także wierzenia tradycyjne. Uważają się za krewnych Bataków Karo i Gayo, jednakże często odrzucają nazwę Batak.

Zajmują się uprawą roli (ryż, kukurydza, trzcina cukrowa, bawełna) oraz hodowlą zwierząt. Łowiectwo i rybołówstwo odgrywają rolę pomocniczą. Ich kultura materialna jest zbliżona do kultury Bataków i Gayo.

-Amung, także: Amungme, Damal, Amuy, Uhunduni – lud papuaski zamieszkujący obszary gór centralnych w indonezyjskiej prowincji Papua. Według danych statystycznych ich populacja wynosi 19 tys. osób. W znakomitej większości wyznają chrześcijaństwo, przy czym niektórzy zachowują wierzenia etniczne. Posługują się własnym językiem z postulowanej rodziny transnowogwinejskiej oraz językiem indonezyjskim, który ma w kraju status urzędowego. Osoby małoletnie preferują posługiwanie się językiem indonezyjskim.

-Asmat, także Asmatowie – lud papuaski z indonezyjskiej części Nowej Gwinei, zamieszkujący tereny prowincji Papua. Międzynarodowy rozgłos przyniosły im rozwinięte tradycje rzeźbiarskie. Znani są także jako dawni łowcy głów. Według danych z 2004 r. ich liczebność wynosi 70 tys. osób. Wyznają katolicyzm oraz wierzenia tradycyjne. Posługują się różnymi językami papuaskimi z grupy asmat-kamoro, a także językiem indonezyjskim[3].

-Ayamaru, także: Maybrat, Mai Brat, Meibrat, Mey Brat – lud papuaski z indonezyjskiej prowincji Papua Zachodnia, zamieszkujący obszary na zachód i południe od jeziora Ayamaru. Ich populacja wynosi ok. 25 tys. osób. Ich rodzima nazwa to Ayamaru, ale bywają też określani jako Meibrat, od nazwy lokalnego języka. Posługują się językiem maybrat (ayamaru), silnie odrębnym od pozostałych języków regionu. W użyciu jest także język indonezyjski. Wśród mieszkańców miast powszechna jest dwujęzyczność. Ich tradycyjne wierzenia zostały w dużej mierze wyparte przez chrześcijaństwo.

Zajmują się rolnictwem, a także rybołówstwem i łowiectwem. Istotną rolę odgrywa handel tradycyjny. Duże znaczenie przypisują tkaninie kain timur. Wielu przedstawicieli tego ludu to osoby wysoko wykształcone.

Organizacja społeczna opiera się na patrylinearnym systemie pokrewieństwa. Małżeństwo ma charakter patrylokalny, czasem matrylokalny.

-Bali Aga – rdzenna ludność indonezyjskiej wyspy Bali, zamieszkująca górzyste obszary wyspy. Najbardziej znane skupiska ludu Bali Aga znajdują się w wioskach Trunyan, Tenganan i Sambiran. Ludność ta wywodzi się sprzed hinduskiego najazdu w XV wieku. Ich populacja wynosi 900 tys. osób.

Są kulturowo odrębni od pozostałych Balijczyków.

-Balijczycy (balijski anak Bali) – grupa etniczna zamieszkująca indonezyjską wyspę Bali. W 1993 roku ich liczebność wynosiła 3,6 miliona. Posługują się językiem balijskim z rodziny malajsko-polinezyjskiej. W średniowieczu podlegali wpływom kultury indyjskiej za pośrednictwem państwa Madżapahit. Do dziś zachowali hinduizm i system kastowy (kasty braminów, wojowników, kupców i chłopów). Kobiety i mężczyźni mają równe prawa w życiu rodzinnym i społecznym, a młodzież cieszy się dużą swobodą obyczajową w życiu przedmałżeńskim.

Tradycyjnymi zajęciami Balijczyków są tarasowa uprawa ryżu oraz chów bydła, bawołów i koni.

-Betawi – indonezyjska grupa etniczna, składająca się z potomków ludności zamieszkującej Batavię (dzisiejszą Dżakartę) począwszy od XVII w. Według spisu ludności z 2010 r. ich liczebność wynosi blisko 7 mln. Posługują się językiem betawi, stanowiącym pochodną języka malajskiego. Uchodzą za rdzennych mieszkańców Dżakarty.

-Bimowie, Bima (Dou Bima lub Dou Mbojo) – indonezyjska grupa etniczna zamieszkująca wschodnią część wyspy Sumbawa (prowincja Małe Wyspy Sundajskie Zachodnie). Ich liczebność wynosi ok. 500 tys. osób. Są zaliczani do zespołu ludów bima-sumbajskich.

Wyznają islam w odmianie sunnickiej. W ich kulturze występują elementy wierzeń tradycyjnych (kult przodków). Posługują się językiem bima (Nggahi Mbojo) z wielkiej rodziny austronezyjskiej, który nie jest blisko spokrewniony z sąsiednim językiem sumbawa. Językowo są bliżsi grupie etnicznej Sumba. W powszechnym użyciu jest także język indonezyjski.

Jednym z głównych zajęć Bimów jest rolnictwo. Ludność wiejska uprawia ryż, kukurydzę, proso, rośliny bulwiaste, kawę, warzywa i owoce. Hoduje się miejscową rasę koni, bawoły, bydło i drób. Zajmują się również rybołówstwem i rzemiosłem]. W miastach rozwinął się handel, wielu pracuje w administracji publicznej. Istotną rolę odgrywa obsługa ruchu turystycznego, ze względu na geograficzną bliskość Parku Narodowego Komodo.

Kultura jest zasadniczo monogamiczna, ale poligynia jest akceptowana. Struktura społeczna opiera się na bilateralnym systemie pokrewieństwa. Małżeństwo ma charakter patrylokalny.

-Bugisi, Bugijczycy (To Ugi) – indonezyjska grupa etniczna, najliczniejsza z trzech głównych grup etnolingwistycznych Celebesu Południowego.

Posługują się językiem indonezyjskim, a także własnym językiem etnicznym, zwanym Basa Ugi. W jego obrębie można wyróżnić kilka zróżnicowanych dialektów.

W 1605 roku Bugijczycy przeszli na islam z animizmu. Niektórzy Bugijczycy zachowali swoją przedislamską wiarę zwaną tolotang, a inni przyjęli chrześcijaństwo poprzez małżeństwo, jednakże nadal stanowią mniejszość. Pod względem kulturowym są bliscy Makasarczykom (obie grupy bywają ze sobą mylone), ale stanowią wyraźnie odrębną grupę etniczną, a języki bugijski i makasarski nie są wzajemnie zrozumiałe. Słyną jako doskonali szkutnicy i żeglarze. W przeszłości rywalizowali z sąsiadującymi z nimi Makasarczykami. Większość współczesnych Bugijczyków zarabia obecnie na życie jako plantatorzy ryżu, handlarze lub rybacy. Kobiety pomagają w pracy w rolnictwie i w domach. Większość Bugijczyków mieszka w domach na palach, niekiedy trzy lub więcej metrów nad ziemią, ze ścianami i podłogami z desek.

Wiele małżeństw jest nadal aranżowanych przez rodziców i ma miejsce przede wszystkim między kuzynami. Bugisi uznają kuzynów aż do dziewiątego z rzędu. Nowożeńcy często mieszkają z rodziną żony przez pierwsze lata ich małżeństwa.

Mówi się, że Bugijczycy uznają pięć odrębnych płci. Są to makkunrai i oroané, które przypominają odpowiednio cispłciowych mężczyzn i kobiety, jak również calabai, calalai i bissu, które trudno jest porównać z zachodnimi wyobrażeniami na temat płci.

- Bunak, także: Bunaq, Marae, Mare – lud żyjący na górzystych terenach centralnej części wyspy Timor, rozdzielonej na dwa kraje: Timor Wschodni i Indonezję. Ich populacja wynosi ok. 100 tys. osób, z czego 80 tys. to mieszkańcy Timoru Wschodniego. Zamieszkują kabupaten Belu w Indonezji oraz dystrykty Cova-Lima i Bobonaro w Timorze Wschodnim.

Posługują się językiem bunak z rodziny transnowogwinejskiej, odrębnym od pozostałych języków Timoru. Żyją w niezbyt licznych, rozproszonych grupach, pomiędzy innymi społecznościami językowymi. W użyciu jest także język tetum. Nazwa Marae pochodzi od ludu Tetum.

Część przedstawicieli ludu Bunak wyznaje katolicyzm. Inni kultywują tradycyjne wierzenia. Zajmują się przede wszystkim ręcznym rolnictwem tropikalnym (kukurydza, rośliny korzeniowe i bulwiaste, ryż suchy). W święta wykonują pieśni bei gua („ślady przodków”), przedstawiające motyw migracji przodków ludu.

-Buton, także Butung – indonezyjska grupa etniczna zamieszkująca wyspę Buton (Butung) w prowincji Celebes Południowo-Wschodni. Ich populacja wynosi 300 tys. osób.

Posługują się szeregiem własnych języków z wielkiej rodziny austronezyjskiej (m.in. wolio, cia-cia, tukang besi), ale w użyciu są także języki indonezyjski, bugijski i makasarski. W przeważającej części wyznają islam w odmianie sunnickiej; są wśród nich również chrześcijanie.

Byli marynarzami i kupcami. Osiedlili się na obszarze wschodniej Indonezji, zwłaszcza w archipelagu Moluków, a także w stanie Sabah w dzisiejszej Malezji. Od XVII do XX w. tworzyli Sułtanat Butung. Islam przyjęli pod wpływem ludu Ternate. Samo określenie Buton pochodzi z języka ternate, gdzie słowo butu oznacza „targowisko”.

Tradycyjnie zajmują się ręcznym rolnictwem tropikalnym (kukurydza, ryż, proso, bataty, palma kokosowa). Trudnią się także rybołówstwem i handlem detalicznym. Rozwinęli również rzemiosło: budowanie łodzi, obróbka miedzi, tkactwo, plecionkarstwo. Ich tradycyjne wierzenia opierają się na animizmie i kulcie przodków.

Sama nazwa Buton jest niejednoznaczna i może prowadzić do nieporozumień. Bywa bowiem odnoszona konkretnie do ludności posługującej się językiem wolio, a czasami (poza regionem) w sposób ogólny określa ludność prowincji Celebes Południowo-Wschodni. Ponadto ludność Buton bywa mylnie utożsamiana z Badżawami (Bajau).

- Dani, także Ndani – lud papuaski żyjący w indonezyjskiej prowincji Papua. Dani są rdzenną ludnością trudno dostępnej doliny Baliem (Balim), zwanej także Wielką Doliną.

W 1954 roku do doliny Baliem dotarł pierwszy misjonarz, pochodzący z Holandii. Wcześniej byli ludem izolowanym, nieznanym światu zewnętrznemu.

W dolinie Baliem mieszka ok. 100 tys. ludzi, z czego po 20 tys. przedstawicieli ludu Dani w części dolnej i górnej doliny i 50 tys. w części środkowej. Tereny na zachód od doliny Balim zamieszkuje ok. 180 tys. przedstawicieli ludu Lani, nazywanych nieściśle „Dani Zachodnimi”.

Mężczyźni z plemienia Dani noszą charakterystyczne stroje plemienne. Ciało zdobią farbą na twarzy, przypiętymi piórami, kośćmi zwierzęcymi oraz osłoną na prącie (koteka). Kobiety zaś noszą ozdobne spódnice i worki na głowie, zwane noken. Zgodnie ze zwyczajem po śmierci bliskiego kobiety odcinają sobie część palca. Dawniej do tradycji ludu należało także mumifikowanie ciał zmarłych wodzów.

-Ende – indonezyjska grupa etniczna z wyspy Flores w archipelagu Małych Wysp Sundajskich. Ich populacja wynosi 850 tys. osób. Są zaliczani do zespołu ludów bima-sumbajskich.

W większości wyznają chrześcijaństwo, lecz zachowują także wierzenia tradycyjne (kulty agrarne, kult przodków). Posługują się własnym językiem ende z wielkiej rodziny austronezyjskiej, podzielonym na dwa dialekty.

Stanowią autochtoniczną ludność wyspy Flores. W średniowieczu znajdowali się pod wpływem imperium Majapahit.

Tradycyjnie zajmują się ręcznym rolnictwem opartym na systemie żarowym. W niektórych miejscach stosują sztuczne nawadnianie.

-Enggano (E Lopeh) – indonezyjska grupa etniczna zamieszkująca wyspę Enggano u wybrzeży Sumatry. Ich populacja wynosi ponad 5 tys. osób (1977).

Wyznają islam w odmianie sunnickiej oraz katolicyzm, ale zachowują także wierzenia tradycyjne (kult przodków, animizm). Sami określają się jako E Lopeh.

Posługują się własnym językiem enggano, przypuszczalnie należącym do wielkiej rodziny austronezyjskiej, a także narodowym językiem indonezyjskim. Enggano nie jest blisko spokrewniony z innymi językami, a jego klasyfikacja lingwistyczna pozostaje bliżej nieustalona.

Zajmują się ręcznym rolnictwem tropikalnym (taro, maniok, banany, palma kokosowa, palma sagowa) oraz rybołówstwem. Rozwinęli obróbkę drewna, łyka oraz plecionkarstwo.

-Ekari, także: Ekagi, Kapauku, Me, Me Mana, Tapiro, Simori – lud papuaski żyjący w indonezyjskiej prowincji Papua. Zamieszkują trzy doliny: Paniai, Tage i Tigi. Ich populacja wynosi ok. 110 tys. osób. Współcześnie wyznają chrześcijaństwo, choć nadal kultywują elementy swojej tradycyjnej kultury.

Zajmują się uprawą batatów, warzyw i owoców oraz hodowlą świń. Praktykują handel tradycyjny.

Na tle ludów papuaskich wyróżniają się niskim wzrostem. Posługują się własnym językiem ekari, zapisywanym alfabetem łacińskim.

Sami określają się jako Me („ludzie”). Spotykana w literaturze nazwa Kapauku znaczy dosłownie „ludożercy”. Terminem Ekari posługuje się pobliski lud Moni.

-Fataluku, także: Dagoda, Dagada – lud zamieszkujący północno-wschodnią część Timoru Wschodniego. Ich populacja wynosi ok. 10 tys. osób.

Ich głównym językiem jest język fataluku z rodziny transnowogwinejskiej. Posługują się także językiem tetum oraz indonezyjskim. Wyznają wierzenia tradycyjne oraz katolicyzm. Są wewnętrznie zróżnicowani, dzielą się na szereg grup subetnicznych. Pod względem kulturowym nie są zbytnio odrębni od sąsiednich ludów austronezyjskich.

Tradycyjnie zajmują się rolnictwem (ryż, kukurydza, rośliny bulwiaste, rośliny strączkowe), hodowlą zwierząt (bawoły, konie, świnie, kozy, kurczaki) oraz rzemiosłem (kowalstwo, tkactwo, plecionkarstwo).

Organizacja społeczna ma charakter patrylinearny. Poligynia jest powszechna.

-Fayu – grupa etniczna zamieszkująca obszary bagienne w prowincji Papua w Indonezji. Podczas pierwszego spotkania z Europejczykami grupa liczyła około 400 ludzi. Liczba ta zmniejszyła się z około 2000 z powodu konfliktów wewnątrz grupy. Fayu żyją zazwyczaj w pojedynczych rodzinnych grupach, gromadząc się raz lub dwa razy do roku w celu wymiany kobiet do małżeństwa. 

Posługują się językiem fayu z rodziny języków Równiny Jezior. Wśród najmłodszego pokolenia preferowany jest język indonezyjski.

Obecnie liczba Fayu wynosi około 1470, z czego większość to chrześcijanie. Użytkownicy języka fayu zamieszkują wieś Foida (dystrykt Kirihi, kabupaten Waropen) oraz kilka pobliskich miejscowości (Otodemo, Dirou, Kawari, Dairi, Subohiri).

-Galela – indonezyjska grupa etniczna zamieszkująca prowincję Moluki Północne, a przede wszystkim wyspę Halmahera (region Galela). Osiedlili się także na pobliskich wyspach: Morotai, Bacan i w archipelagu Obi. Według danych szacunkowych z 2015 r. ich populacja wynosi 110 tys. osób. Należą do ludów północnohalmaherskich (niebędących Austronezyjczykami). oraz są jedną z najliczniejszych grup etnicznych Halmahery.

Posługują się językiem galela z rodziny języków północnohalmaherskich, a także lokalnym malajskim i indonezyjskim. Prawie wszyscy mają znajomość innych języków, poza swoim etnicznym. Malajski bywa przyswajany jako pierwszy język. W większości wyznają islam w odmianie sunnickiej, lecz są wśród nich również protestanci. Islam przyjęli pod wpływem ludu Ternate (XVII–XVIII w.), a chrześcijaństwo było szerzone przez holenderskich misjonarzy (od XIX w.). Badania genetyczne wskazują na ich bliższy związek z grupami austronezyjskimi (aniżeli ludami papuaskimi). Pod względem językowym są blisko spokrewnieni z ludem Tobelo. Ich język został dość dokładnie opisany przez misjonarzy.

Tradycyjnie zajmują się rolnictwem (banany, ryż suchy, maniok, bataty, taro, ignamy, proso, rośliny strączkowe), wydobyciem sago, rybołówstwem i łowiectwem oraz produkcją kopry. Rodzime wierzenia Galela czerpią zarówno z animizmu, jak i kultury islamu. Elementy tradycyjnych wierzeń i praktyk (wiara w duchy, pozostałości szamanizmu, rytuały lecznicze) występują do dziś, aczkolwiek są już w zaniku u młodszego pokolenia. Istnieje wiara w niewidzialne istoty ludzkie Moro, zamieszkujące region Halmahery i Morotai.

Do końca XIX wieku wielu członków ludu Galela zajmowało się handlem morskim i piractwem. Cechują się wysoką mobilnością zamieszkania. Podstawę organizacji społecznej stanowi społeczność sąsiedzka. Ludność Galela, podobnie jak Tobelo, zamieszkuje dziś różne regiony północnych Moluków.

-Gayo – indonezyjska grupa etniczna z terenów górskich na północnej Sumatrze. Ich populacja wynosi 170 tys. osób. Posługują się własnym językiem gayo z wielkiej rodziny austronezyjskiej, a także narodowym językiem indonezyjskim bądź językiem aceh. W przeważającej części wyznają islam w odmianie sunnickiej, choć zachowują także elementy wierzeń tradycyjnych.

W XVI–XVII w. byli podporządkowani Sułtanatowi Aceh i znajdowali się pod wpływem kulturowym ludu Aczinów. Przyjęli od nich islam. Do XX w. nie utrzymywali kontaktów z Europejczykami.

-Helong, także Kupang (nazwa holenderska) – indonezyjska grupa etniczna zamieszkująca południowo-zachodnią część wyspy Timor oraz wyspy Semau i Flores. Ich liczebność wynosi 18 tys. osób (2015). W przeważającej mierze wyznają protestantyzm.

Posługują się własnym językiem helong z wielkiej rodziny austronezyjskiej, częściowo wypieranym przez język malajski Kupangu. Tradycyjnie zajmują się rolnictwem (m.in. kukurydza, ryż, proso, rośliny strączkowe), hodowlą świń, w niewielkiej mierze także bawołów i drobiu. Trudnią się także rybołówstwem. Rozwinęli rzemiosło – plecionkarstwo i tkactwo

-Jawajczycy (nazwa własna: wong Jawa) – najliczniejszy lud Indonezji, mieszkający głównie w środkowej i wschodniej Jawie.

Jawajczycy tradycyjnie koncentrują się na obszarach trzech prowincji: Jawy Wschodniej, Jawy Środkowej i Yogyakarty, jednak poprzez programy transmigracyjne prowadzone przez rząd Indonezji mieszkają także w innych prowincjach. Według spisu ludności z 2010 roku ich liczebność wynosi ok. 95 mln. Skupiska ludności pochodzenia jawajskiego zamieszkują także Surinam, Nową Kaledonię i Holandię oraz Singapur i Malezję (gdzie podlegają asymilacji na korzyść tożsamości malajskiej). Są blisko spokrewnieni z Sundajczykami.

Większość Jawajczyków zamieszkujących Indonezję jest dwujęzyczna – władają zarówno językiem jawajskim, jak i narodowym indonezyjskim. Ich pierwszy język – jawajski – jest największym językiem regionalnym w Indonezji, a zarazem najczęściej używanym językiem austronezyjskim, jeśli chodzi o liczbę rodowitych użytkowników. Jawajczycy, którzy wychowali się poza regionem Jawy lub których rodzice posługują się różnymi dialektami jawajskiego, często preferują indonezyjski jako swój główny język. Jawajski traci na znaczeniu również w rodzinach o mieszanym pochodzeniu etnicznym[.

Tradycyjnie Jawajczycy należą do grup etnicznych z kręgu patrylinearnego systemu pokrewieństwa. System ten jest używany szczególnie podczas nadawania imion arystokracji.

Zdecydowana większość Jawajczyków deklaruje się jako wyznawcy islamu. Gminy wyznawców chrześcijaństwa (właściwie tylko protestantyzm i katolicyzm) skoncentrowane są w Surakarcie, Magelang i Yogyakarcie. Wśród Jawajczyków znaleźć można również wyznawców buddyzmu i hinduizmu.

Duża część Jawajczyków wyznaje również animistyczną religię kejawen). Są to animistyczne rytuały, z dużymi wpływami buddyzmu i hinduizmu, a także (choć w znacznie mniejszym stopniu) islamu. Wpływy z kultur zewnętrznych zostały przez Jawajczyków wchłonięte i zinterpretowane zgodnie z tradycyjnymi wartościami tego ludu, tworząc unikatową mieszankę.

W Indonezji Jawajczyków można znaleźć w każdym zawodzie, a szczególnie w administracji publicznej i wojsku. Tradycyjnie był to lud rolniczy. Rozwój rolnictwa uzależniony był zwłaszcza od żyznych, wulkanicznych gleb, pokrywających Jawę.

-Lamaholot, także: Ata Kiwan, Holo, Solor, Solot – indonezyjska grupa etniczna zamieszkująca wschodnią część wyspy Flores oraz wyspy Solor. Ich populacja wynosi 310 tys. osób.

Posługują się zróżnicowanym dialektalnie językiem lamaholot, należącym do wielkiej rodziny austronezyjskiej. Pod względem językowym są blisko spokrewnieni z ludem Sika.

Wyznają katolicyzm bądź islam. Obecne są także wierzenia tradycyjne. Dzielą się na dwie grupy: Demon i Padzi.

Zajmują się ręcznym rolnictwem tropikalnym (m.in. kukurydza, ryż, proso, pochrzyn, maniok, bataty, rośliny strączkowe). Mieszkańcy terenów przybrzeżnych trudnią się rybołówstwem. W wioskach nadmorskich prowadzi się handel tkaninami, odzieżą i narzędziami rolniczymi. Mają bogaty folklor literacki i muzyczny.

Tradycyjna organizacja społeczna opiera się na rodach patrylinearnych

-Lani – lud papuaski żyjący w indonezyjskiej prowincji Papua, na obszarze położonym na zachód od doliny Baliem. Bywają nieprecyzyjnie nazywani „Dani Zachodnimi” i rozpatrywani łącznie z ludem Dani. Ich liczebność wynosi ok. 180 tys. osób.

Lud Lani jest językowo odrębny od ludu Dani, a jego przedstawiciele w znacznie większym stopniu poddali się wpływowi nowoczesnej cywilizacji.

-Lio, także Li’o – indonezyjska grupa etniczna z wyspy Flores w prowincji Małe Wyspy Sundajskie Wschodnie, zamieszkująca tereny kabupatenu Ende. Populacja Lio wynosi 300 tys. osób.

Są potomkami autochtonicznej ludności wyspy Flores. Wyznają przede wszystkim katolicyzm. Posługują się własnym językiem lio (li’o) z wielkiej rodziny austronezyjskiej.

Tradycyjnie zajmują się ręcznym rolnictwem, łowiectwem, prowadzą hodowlę świń i drobiu. Rozwinęli plecionkarstwo i obróbkę łyka. Równolegle z katolicyzmem funkcjonują dawne wierzenia. Obejmują one kult najwyższego stwórcy Ndu’a Ngga’e, kult przodków, kulty agrarne oraz wiarę w duchy.

Pod względem kulturowym są blisko spokrewnieni z ludami Ende, Sika i Ngada, a w dalszej kolejności z ludem Manggarai. Ich język bywa rozpatrywany jako dialekt języka ende.

- Ludy północnohalmaherskie – grupy etniczne zamieszkujące północną część archipelagu Moluków we wschodniej Indonezji (prowincja Moluki Północne).

Dokładniej, zamieszkują północną część wyspy Halmahera oraz wyspy Morotai, Ternate, Tidore i zachodnią część Makian. Ich liczebność wynosi ok. 550 tys. osób. W większości są muzułmanami wyznania sunnickiego, choć są wśród nich również chrześcijanie. Niektórzy zachowują wierzenia tradycyjne.

Posługują się językami północnohalmaherskimi, zaliczanymi do rodziny zachodniopapuaskiej. Współcześnie ich rodzime języki są wypierane przez regionalną odmianę języka malajskiego, a w powszechnym użyciu na terenie prowincji jest także język indonezyjski. Pomimo pokrewieństwa językowego z Papuasami ludy te nie wyróżniają się na tle pobliskich ludów austronezyjskich, zarówno pod względem kulturowo-gospodarczym, jak i fizycznym. W czasach starożytnych ludność ta była zaangażowana w system handlu międzynarodowego łączący region śródziemnomorski z Azją Południowo-Wschodnią.

Wśród głównych ludów północnej Halmahery można wymienić: Galela, Isam, Kau, Loda, Makian Luar, Modole, Sahu, Waioli, Tabaru, Ternate, Tidore, Tobelo i Togutil. Ternate i Tidore zamieszkują wyspy o tych samych nazwach, a Makian Luar to odrębna językowo ludność zachodniej części wyspy Makian. Lud Isam jest też zwany Pagu, a Waioli to podgrupa Sahu. Togutil (Tugutil) to nazwa nomadycznej grupy Tobelo, precyzyjniej określanej jako Forest Tobelo. W szerszym ujęciu chodzi ogólnie o izolowane grupy tubylczej ludności.

Z perspektywy lingwistycznej ich dalekimi krewnymi są grupy zamieszkujące zachodnią część półwyspu Ptasia Głowa w północno-zachodniej Nowej Gwinei. Ethnologue podaje, że rodzina języków północnohalmaherskich obejmuje następujące języki: galela, loloda, laba, modole, pagu, tabaru, tobelo, togutil (tugutil), ternate, tidore, makian luar (makian zachodni), sahu, gamkonora, ibu, waioli, kao.

Głównym zajęciem tej ludności jest produkcja roślin uprawnych, przede wszystkim kopry (grupy Tidore, Ternate i Makian Luar). Wśród innych ludów (Tobelo, Galela, Ibu, Loda, Sahu) dominuje rolnictwo ręczne, uprawa roślin korzeniowych i bulwiastych (pochrzyn, kolokazja jadalna itd.), bananów oraz w mniejszym stopniu ryżu i prosa. Lud Togutil zajmuje się wydobywaniem sago, łowiectwem i zbieractwem.

Struktura społeczna jest zróżnicowana. Istnieją zarówno rozwinięte społeczeństwa klasowe (Ternate, Makian Luar), jak i grupy ludów zbierackich (np. Togutil). Podstawę organizacji społecznej tworzy społeczność wiejska. Równoległe z wpływami islamu i chrześcijaństwa zakorzenione są tradycyjne praktyki i wierzenia (np. wiara w czary i duchy, instytucja szamanów). Panuje wiara w istnienie Moro, czyli niewidzialnych istot ludzkich na Halmaherze i Morotai, które mają swoje własne społeczeństwo, wsie i miasta (niezależne od państwa indonezyjskiego) i potrafią komunikować się przez sny.

Lud Togutil (Forest Tobelo, Tobelo Dalam) jest społecznością izolowaną. Zamieszkuje lasy Totoduku, Tukur-Tukur, Lolobata, Kobekulo i Buli, na terenie Parku Narodowego Aketajawe-Lolobata.

Wbrew klasyfikacji lingwistycznej reprezentują zasadniczo typ mongoloidalny. Silnie przypominają mieszkańców regionów Indonezji na zachód od Halmahery, a w dodatku kultura Ternate i Tidore jest ściśle związana z kulturą zachodniej Indonezji. Badania genetyczne wykazały, że ludy Ternate i Galela są bliżej spokrewnione z większością grup austronezyjskich, choć nie odpowiada to ich przynależności językowej. P. Bellwood (1998) sugeruje, że obecność azjatyckich cech antropologicznych musi wynikać z wielowiekowych małżeństw mieszanych.

-Kombai, także Kombajowie – lud papuaski z indonezyjskiej części Nowej Gwinei. Ich populację szacuje się na 4 tys. osób. Wyznają chrześcijaństwo, zachowują także wierzenia tradycyjne. Posługują się własnym językiem kombai z rodziny transnowogwinejskiej. Ze względu na podobieństwa w kulturze i języku bywają łączeni z grupami Muyu i Korowai.

-Ma’anyan, także Maanyan – indonezyjska grupa etniczna zamieszkująca centralny i południowo-wschodni Kalimantan. Ich populacja wynosi 70 tys. osób. Posługują się własnym językiem z wielkiej rodziny austronezyjskiej. Zachowują wierzenia tradycyjne, wyznają także chrześcijaństwo bądź islam. Należą do ludów dajackich. Pod względem językowym są blisko spokrewnieni z Malgaszami z Madagaskaru.

Zajmują się przede wszystkim rolnictwem (ryż, warzywa, owoce, rośliny korzeniowe i bulwiaste). Rybołówstwo odgrywa rolę pomocniczą.

-Korowai, także: Kolufo, Korowajowie – lud papuaski z indonezyjskiej części Nowej Gwinei. Ich liczebność szacuje się na ok. 3 tys. osób. Pierwszy kontakt zewnętrzny z ludem Korowai został udokumentowany w 1974 r. Posługują się własnym językiem korowai (dialekty: północny, południowy), a część z nich zna także język indonezyjski.

Lud uzyskał krajowy i międzynarodowy rozgłos za sprawą pogłoski, jakoby praktykował on kanibalizm. Rozprzestrzeniło się przekonanie, że wśród ludu Korowai do dziś jest upowszechniony rytualny kanibalizm. Antropolodzy przypuszczają, że kanibalizm nie jest już praktykowany przez klany Korowai, które miały częsty kontakt z osobami z zewnątrz. Nowsze doniesienia sugerują, że niektóre klany zostały nakłonione do promowania miejscowej turystyki poprzez utrwalanie mitu, że kanibalizm jest wciąż trwającą praktyką.

Rozniosła się także pogłoska, jakoby Korowajowie żyli w wysokich domkach zbudowanych na drzewie. Zostali przedstawieni w odcinku serii dokumentalnej „Planeta ludzi”, w którym wprowadzali się do domu zbudowanego wysoko na drzewie. Później stacja BBC wydała oświadczenie, w którym ujawniła, że domy zostały zbudowane na potrzebę zagranicznych filmowców.

-Ludy aloro-pantarskie – grupa ludów zamieszkających wyspy Alor i Pantar (na północ od Timoru) w południowo-wschodniej Indonezji. Należą do nich m.in.: Abui, Blagar, Woisika, Kabola, Kafoa, Kui, Kelon, Kolana, Lamma, Nedebang, Tanglapui, Tewa. Są potomkami autochtonicznej ludności wschodniej Indonezji, poddanej wpływom kulturowym Austronezyjczyków. Ich populacja wynosi 170 tys. osób. W większości są chrześcijanami, choć są wśród nich również muzułmanie wyznania sunnickiego. Zamieszkują przede wszystkim górzyste wnętrza wysp. Ich głównym zajęciem jest ręczne rolnictwo tropikalne. Uprawiają kukurydzę, ryż suchy, rośliny korzeniowe i bulwiaste oraz banany. Istotną rolę odgrywa łowiectwo. Kultura materialna nie została dobrze poznana. Organizacja społeczna opiera się na rodach patrylinearnych.

Posługują się językami aloro-pantarskimi, niepodobnymi do większości języków Indonezji. Wykazują pokrewieństwo z kilkoma językami Timoru Wschodniego, tworząc z nimi rodzinę języków timor-alor-pantar. Wszystkie te języki należą przypuszczalnie do rodziny transnowogwinejskiej (jednakże hipoteza ta nie została do końca potwierdzona), próbowano także łączyć je z językami północnohalmaherskimi. Współcześnie są wypierane przez malajski alorski i indonezyjski (języki handlu i edukacji). Alorczycy to odrębna grupa etniczna, posługująca się językiem alorskim z rodziny austronezyjskiej.

-Madurowie, także: Madurczycy, Madurańczycy, Madurajczycy (orèng Madura) – indonezyjska grupa etniczna zamieszkująca wyspę Madura oraz wschodnią część Jawy. Posługują się własnym językiem madurskim z wielkiej rodziny austronezyjskiej. Ich główną religią jest islam w odmianie sunnickiej.

Wg spisu ludności z 2010 roku liczebność Madurów wynosi ok. 7 mln. Stanowią 3% populacji Indonezji.

-Makasarczycy, Makasarzy (Tu Mangkasarak) – indonezyjska grupa etniczna zamieszkująca południową część wyspy Celebes (Sulawesi), w pobliżu miasta Makasar. Posługują się językiem makasarskim z wielkiej rodziny austronezyjskiej. Słyną jako doskonali szkutnicy i żeglarze. W przeszłości rywalizowali z sąsiadującymi z nimi Bugisami. W większości wyznają islam.

Utrzymywali kontakt z Aborygenami australijskimi, wskutek czego w językach australijskich zaznaczyły się wpływy języka makasarskiego. Przez innych Indonezyjczyków są często myleni bądź utożsamiani z Bugisami. Są to jednak odrębne (choć zbliżone kulturowo) grupy etniczne, posługujące się wzajemnie niezrozumiałymi językami.

-Makian – autochtoniczna ludność wyspy Makian w prowincji Moluki Północne we wschodniej Indonezji. Wielka Encyklopedia Rosyjska podaje, że ich łączna populacja wynosi 80–85 tys. osób.

Dzielą się na dwie grupy – wschodnią i zachodnią – używające wzajemnie niezrozumiałych języków[4]. Historycznie panowały między nimi wrogie relacje. Posługują się językiem makian wschodnim (taba, makian dalam) z wielkiej rodziny austronezyjskiej bądź niespokrewnionym makian zachodnim (moi, makian luar) z grupy języków północnohalmaherskich. Do komunikacji międzyetnicznej wykorzystywany jest język ternate bądź indonezyjski.

Grupa zachodnia (Makian Luar) jest bardzo odrębna językowo od pozostałych grup etnicznych regionu. Przez dłuższy czas klasyfikacja ich języka pozostawała nierozstrzygnięta. Z czasem ustalono jednak, że ludność Makian Luar dzieli pokrewieństwo językowe z ludami północnej Halmahery (jednakże ich język jest izolatem w ramach swojej rodziny).

W przeważającej mierze wyznają islam. Zajmują się przede wszystkim rolnictwem. W społeczności funkcjonuje system klanów (soa). Panuje egzogamia, czyli zwyczaj zawierania małżeństw poza własnym klanem. Małżeństwo ma charakter patrylokalny. Z islamem współistnieją tradycyjne praktyki, bazujące na animizmie i instytucji szamanów. Panuje wiara w moc wiedźm (guo).

Z powodu zagrożenia wulkanicznego część ludności wyspy osiedliła się w regionie Malifut na Halmaherze. Na migrację ludu Makian wpływają także czynniki ekonomiczne. Zamieszkują również okoliczne wyspy północnych Moluków, m.in. Moti, Kayoa, Ternate i Tidore.

-Mandar – indonezyjska grupa etniczna zamieszkująca zachodnie wybrzeże wyspy Celebes. Ich liczebność wynosi 500 tys. osób. Wyznają islam w odmianie sunnickiej. Posługują się własnym językiem mandarskim z wielkiej rodziny austronezyjskiej, w użyciu są także języki bugijski i indonezyjski. Tradycyjnie zajmują się rybołówstwem, rolnictwem ręcznym oraz leśnictwem. W strukturze społecznej ludu Mandar zachowały się elementy relacji tradycyjnych.

-Mangarajowie, Manggarai (Ata Manggarai) – grupa etniczna zamieszkująca zachodnią część wyspy Flores w Indonezji. Według danych z 2000 roku ich populacja wynosi 575 tys. osób, są najliczniejszym ludem wyspy. Należą do grupy ludów bima-sumbajskich. Posługują się językiem manggarai z wielkiej rodziny austronezyjskiej, dość zróżnicowanym dialektalnie. W szerokim użyciu jest także narodowy język indonezyjski.

Są ludem o mieszanym pochodzeniu papuasko-azjatyckim. Stanowią autochtoniczną ludność wyspy Flores. Nazwa „Manggarai“ odnosi się również do regionu wyspy Flores (podzielonego na trzy kabupateny), który jest zamieszkały także przez pomniejsze społeczności etniczne, posługujące się m.in. językami rongga i wae rana (włączanymi w ramy kultury „Manggarai”). Tradycyjne wierzenia obejmują kult najwyższego stwórcy Mori Karaeng, kult przodków i wiarę w duchy. Współcześnie w przeważającej mierze wyznają katolicyzm. Dawniej wśród grup zachodnich dominował islam (m.in. ze względu na wpływ Sułtanatu Bima), natomiast ludność centralnej części wyspy utrzymywała tradycyjne wierzenia. Znaleźli się również pod wpływem polityczno-ekonomicznym Makasarczyków, a ich język długo pozostawał w kontakcie z językiem makasarskim.

Ich rodzimy język ma dość duże znaczenie na poziomie regionalnym. Jest bowiem jednym z głównych języków wyspy Flores, a jego centralny dialekt (z miasta Ruteng) służy jako lokalna lingua franca do kontaktów między różnymi grupami etnicznymi. Zajmują się ręcznym rolnictwem tropikalnym (zaobserwowano przejście z systemu żarowego na trójpolówkę) i hodowlą zwierząt. Rozwinęli także rzemiosło (obróbka metali, rzeźbiarstwo, plecionkarstwo).

Organizacja społeczna opiera się na patrylinearnym systemie pokrewieństwa.

-Melanezyjczycy – rdzenna ludność wysp Melanezji.

W 1991 roku ich liczebność wynosiła ok. 1 mln. Zamieszkują Papuę-Nową Gwineę, Nauru, Wyspy Salomona, Vanuatu, Fidżi, wschodnią Indonezję oraz Timor Wschodni. Są wynikiem zmieszania się pierwotnej ciemnoskórej ludności z późniejszą napływową ludnością jasnoskórą, przybyłą do Melanezji z obszarów wschodniej i południowo-wschodniej Azji w trzech falach między XX a VIII wiekiem p.n.e. Są silnie zróżnicowani kulturowo, posługują się wieloma różnymi językami (języki austronezyjskie i papuaskie) oraz językami kreolskimi opartymi na angielskim (tok pisin, bislama). Podstawą gospodarki Melanezyjczyków jest przeważnie rybołówstwo i w mniejszym zakresie chów zwierząt. W tradycyjnych wierzeniach dużą rolę odgrywa magia i kult przodków. Do ludności melanezyjskiej zalicza się Papuasów z Nowej Gwinei. Część badaczy jednak oddziela ich od wyspiarskich Melanezyjczyków, przede wszystkim ze względu na różnice językowe.

Na świecie blond włosy u ludzi występują rzadko poza Europą i innymi skupiskami ludzi o europejskim pochodzeniu. Jednakże Melanezyjczycy są jednym z nielicznych nieeuropejskich ludów i jedynym wśród czarnoskórych ludów, gdzie naturalnie występują blond włosy

-Mentawajowie (indonez. orang Mentawai) – lud indonezyjski, rdzenna ludność archipelagu Mentawai. Według danych z 2000 roku ich liczebność wynosi 58 tys. osób. Dzielą się na grupy subetniczne: Sakalagan (wyspy Południowa Pagai i Północna Pagai), Sakobau (Sipora), Mentawajowie z wyspy Siberut.

Posługują się własnym językiem mentawai, dość zróżnicowanym dialektalnie i oddalonym od najbliższych krewnych w ramach rodziny austronezyjskiej. Większość Mentawajów wyznaje chrześcijaństwo (katolicyzm, protestantyzm), znaczna część kultywuje tradycyjne wierzenia. Na tle ludów indonezyjskich wyróżniają się archaiczną organizacją społeczną i relacjami rodzinnymi. Główną jednostką społeczno-polityczną jest społeczność wiejska. Ich tradycyjne wierzenia obejmują kulty duchów przyrody i przodków. Małżeństwo ma charakter monogamiczny i patrylokalny. Stosunki przedmałżeńskie są postrzegane jako sprawy prywatne. Rozwody zdarzają się rzadko.

Praktykują sztukę zdobienia ciała (tradycja tatuażu) i rytuał wyostrzania zębów (pod koniec okresu dojrzewania). Tatuaże wykonuje się w kilku etapach, przy czym wzorce zależą od płci i regionu. Brak końcowego rytuału inicjacyjnego.

-Modole, także Madole – indonezyjska grupa etniczna z wyspy Halmahera w prowincji Moluki Północne, zamieszkująca region Kao (Kau), jedna z czterech grup Kao (obok Pagu, Toliliko i Tobelo Boeng). Wielka Encyklopedia Rosyjska podaje, że ich populacja wynosi 3 tys. osób. Należą do grupy ludów północnohalmaherskich (niebędących ludnością austronezyjską).

Posługują się własnym językiem modole. Są spokrewnieni z ludem Tobelo. Bywają podciągani pod pojęcie Togutil, ale sami nie identyfikują się z tą nazwą. W odróżnieniu od innych ludów Halmahery jeszcze pod koniec XX wieku opierali się wpływom zewnętrznej cywilizacji. Wg danych z tego okresu żyją w wioskach składających się z 10–20 domów, w których mieszkają po 3–4 osoby. Zupełnie powszechne i akceptowane społecznie jest kazirodztwo. Osoby spoza najbliższych kręgów są uznawane za obce, podobnie jak członkowie innych grup etnicznych.

Ludność Modole zamieszkująca rejon zatok Buli i Maba jest znana z agresywności wobec obcych. Grupa Modole z rejonu rzeki Tayawi (Kali Tayawi) utrzymuje kontakty z pobliską ludnością i prowadzi handel. Oficjalnie wszyscy mieszkańcy Tayawi są zarejestrowani jako wyznawcy protestantyzmu.

Tradycyjnie zajmują się produkcją sago. Mają rozwiniętą medycynę tradycyjną.

-Ngada, także: Ngadha, Nad’a, Nga’da, Bajawa, Rokka – grupa etniczna z centralnej części wyspy Flores w prowincji Małe Wyspy Sundajskie Wschodnie w Indonezji. Populacja Ngada wynosi 60 tys. osób. Są zaliczani do zespołu ludów bima-sumbajskich. Są potomkami autochtonicznej ludności wyspy Flores. Mieszkańcy obszarów przybrzeżnych znajdowali się pod wpływem kulturowym Malajów, Bugisów i Makasarczyków. Wyznają przede wszystkim katolicyzm, przy czym ludność górska częściowo zachowuje wierzenia tradycyjne. Tradycyjnie zajmują się rolnictwem (ryż, kukurydza, proso, uprawy towarowe – rośliny bobowate, dynia, orzech ziemny, warzywa, przyprawy), łowiectwem, zbieractwem, hodowlą zwierząt. Upowszechnione jest rzemiosło – plecionkarstwo, a niektórzy zajmują się obróbką metali. Żywność głównie roślinna, mięso spożywa się podczas świąt.

Ich rodzimy język to ngadha z wielkiej rodziny austronezyjskiej. Jest spokrewniony z pobliskimi językami wyspy Flores i okolic (m.in. nage-kéo, ende, li’o, palu’e – por. języki centralnego Flores), a w dalszej kolejności z językiem manggarai. Istnieje pewna grupa publikacji poświęconych językowi i kulturze Ngada. Zamieszkują kabupaten (obszar administracyjny) Ngada. Jednakże terytorium to zamieszkiwane jest także przez inne grupy etniczne, co może prowadzić do nieporozumień. Pobliskie społeczności (jak np. Riung, Rongga, Nage-Kéo i Palu’e) bywają rozpatrywane jako podgrupy Ngada bądź jako pokrewne grupy ludności. Publikacja Ensiklopedi Suku Bangsa di Indonesia (2015), która stosuje szerokie ujęcie terminu „Ngada”, szacuje ich populację na 155 tys. osób (na podstawie danych z 1975 roku).

Struktura społeczna Ngada właściwych opiera się na rodach matrylinearnych, co odróżnia ich od niektórych sąsiednich grup etnicznych.

-Nias (Niha), Niasowie – indonezyjska grupa etniczna zamieszkująca wyspę Nias oraz okoliczne wyspy w prowincji Sumatra Północna. Ich liczebność wynosi 600 tys. osób. Posługują się własnym językiem nias z wielkiej rodziny austronezyjskiej, a także narodowym językiem indonezyjskim. W dużej części wyznają chrześcijaństwo (protestantyzm), niektórzy utrzymują wierzenia tradycyjne.

Żyją we wsiach zwanych banua, w domach tradycyjnych (omo hada) lub zwykłych (omo pasisir), spoza architektury ludowej. Podstawę gospodarki tworzy rolnictwo ręczne (ryż suchy, kukurydza, rośliny bulwiaste i okopowe, banany, drzewa owocowe). Rybołówstwo i łowiectwo odgrywają rolę pomocniczą.

-Rejang – indonezyjska grupa etniczna zamieszkująca tereny prowincji Bengkulu na wyspie Sumatra. Ich populacja wynosi 397 tys. osób. Posługują się własnym językiem rejang z wielkiej rodziny austronezyjskiej, zróżnicowanym dialektalnie. Wykształcili własne pismo rejang.

W przeważającej mierze wyznają islam, zachowują także elementy wierzeń animistycznych.

-Sangir, także Sangihe – grupa etniczna zamieszkująca grupy wysp Sangir (Sangihe) i Talaud w prowincji Celebes Północny w Indonezji. Według danych szacunkowych ich populacja wynosi 500 tys. osób (2000). Posługują się językami sangir i talaud z wielkiej rodziny austronezyjskiej, a także językiem indonezyjskim. Wykształcili piśmiennictwo na bazie alfabetu łacińskiego. W większości są protestantami.

W XVI wieku przeszli pod panowanie ludu Ternate (Moluki Północne), później byli podbijani przez Hiszpanię i Holandię. Znaleźli się pod wpływem zarówno chrześcijaństwa, jak i islamu. Od 1949 roku tereny sangirskie należą do Indonezji. We współczesnym języku sangir zachowała się warstwa zapożyczeń słownikowych z hiszpańskiego i języka ternate. Na wyspach Sangir i Talaud upowszechnił się także malajski miasta Manado (handlowa odmiana języka malajskiego wywodząca się z północnej części Moluków). Ekspansja malajskiego przyczynia się do zaniku autochtonicznych języków regionu, w tym języka sangir. Wśród ludności Sangir na Filipinach używany jest również język cebuański.

Zajmują się rybołówstwem i rolnictwem ręcznym (rośliny bulwiaste i okopowe, sago, banany); główne uprawy przemysłowe to palma kokosowa i muszkatołowiec korzenny. Rozwinęli leśnictwo, większość populacji zajmuje się produkcją kopry. Rozwinęli kowalstwo, przemysł stoczniowy (w tym nowoczesny), obróbkę metali, rzeźbienie w drewnie.

Wiele osób z ludu Sangir zamieszkuje Filipiny (55 tys.) oraz inne prowincje Indonezji (48 tys.). Skupiska ludu Sangir są obecne na południowym wybrzeżu Mindanao (w granicach Filipin), a także na północnych Molukach (m.in. na Halmaherze i Ternate). Z wysp Sangir i Talaud wywodzi się muzułmański lud Sangil (4 tys.), zamieszkujący wyspy Sarangani i Balut u południowo-wschodniego wybrzeża Mindanao. Ich przodkowie mieli wyemigrować w XVII wieku lub wcześniej. Badania genetyczne wykazały, że grupa ta ma częściowo pochodzenie papuaskie.

-Sasakowie (Sasak Boda) – grupa etniczna zamieszkująca wyspę Lombok w Indonezji[1]. Posługują się własnym językiem sasak. W większości wyznają islam w odmianie sunnickiej, przy czym w bardziej odizolowanych regionach zachowują wierzenia tradycyjne. Wg spisu ludności z 2010 r. ich liczebność wynosi ponad 3 mln.

-Savu, także: Sawu, Havu, Hawu[– indonezyjska grupa etniczna zamieszkująca wyspy Sawu i Raijua w archipelagu Małych Wysp Sundajskich. Ich populacja wynosi 300 tys. osób. Są zaliczani do zespołu ludów bima-sumbajskich.

Wyznają katolicyzm, część zachowuje wierzenia tradycyjne (kult duchów). Posługują się własnym językiem hawu z wielkiej rodziny austronezyjskiej.

Tradycyjnie zajmują się rolnictwem, a także rybołówstwem i hodowlą bydła. Rozwinęli również rzemiosło – tkactwo i plecionkarstwo.

-Sika, także Sikka – indonezyjska grupa etniczna z przesmyku środkowo-wschodniej części wyspy Flores, zamieszkująca obszar administracyjny (kabupaten) Sikka. Ich populacja wynosi 180 tys. osób. Należą do grupy ludów bima-sumbajskich..Posługują się językiem sika z wielkiej rodziny austronezyjskiej. Pod względem językowym są blisko spokrewnieni z ludem Solor.

Są mieszanym ludem o pochodzeniu malajsko-papuaskim. Stanowią autochtoniczną populację wyspy Flores. Ludność górska ma bardziej tradycyjną kulturę materialną niż mieszkańcy wybrzeża, którzy znaleźli się pod wpływem misjonarzy chrześcijańskich i przejęli elementy kultury europejskiej. Wyznają katolicyzm, część z nich utrzymuje tradycyjne wierzenia (kult przodków i kulty agrarne).

Zajmują się rolnictwem opartym na systemie żarowym (ryż, kukurydza, maniok, proso, sorgo). Na zachodzie obszaru przybrzeżnego stosują nawadnianie. Rozwinęli rzemiosło – tkactwo i plecionkarstwo. U grup zachodnich podstawą organizacji społecznej są rody patrylinearne. U grup wschodnich występuje bilateralny system pokrewieństwa.

-Sahu lub Sa’u – indonezyjska grupa etniczna z prowincji Moluki Północne, zamieszkująca północno-wschodnią część wyspy Halmahera. Ich populacja wynosi 10–12 tys. osób. Należą do ludów północnohalmaherskich (niebędących ludami austronezyjskimi). Ich pierwotny język to sahu z dialektami pa’disua i tala’i. W użyciu jest także lokalny malajski wraz z indonezyjskim. W większości wyznają protestantyzm. Są wśród nich również muzułmanie. Zajmują się przede wszystkim rolnictwem i rybołówstwem. Jako jedyny lud Halmahery sprowadzali z zewnątrz wyroby włókiennicze do zastosowań obrzędowych (w regionie, gdzie nie występują tradycje tkackie).

Dzielą się na dwie podgrupy: Tala’i i Pa’disua. Dwie pokrewne grupy – Waioli i Gamkonora – posługują się podobnymi etnolektami (waioli i gamkonora), ale są odrębne od Sahu pod względem tradycji. Czasem Waioli traktuje się jako podgrupę Sahu. Gamkonora, w odróżnieniu od Waioli, wyznają islam. Zamieszkują wsie: Akelamo, Okusu, Ewer, Kamomeng, Bibobo, Idam, Gamlamo, Hoku-Hoku Gam, Loce, Gamnyial, Golo, Worat-Worat, Balisoan, Tacici, Taraudu, Cempaka, Ngaon, Gamsung i Todahe.

Historycznie (od XVII do XIX w.) podlegali Sułtanatowi Ternate. Wykorzystują język ternate jako język rytualny.

-Sumbajowie, Sumba, także: Humba, Meiewa, Kambera – indonezyjska grupa etniczna zamieszkująca wyspę Sumba w archipelagu Małych Wysp Sundajskich. Ich populacja wynosi 500 tys. osób. Należą do grupy ludów bima-sumbajskich.

Wyznają chrześcijaństwo bądź islam; utrzymują także wierzenia tradycyjne (marapu, marapu humba). Posługują się własnymi językami austronezyjskimi, postrzeganymi także jako dialekty jednego języka sumba. Stanowią autochtoniczną ludność wyspy Sumba. Sami określają się jako Tau Humba. W XVI i XVII w. znajdowali się pod wpływem sułtanatów Bima i Gowa. W XX w. nasiliła się tendencja do konsolidacji etnicznej. Zajmują się rolnictwem opartym na systemie żarowym. System irygacyjny stosują rzadko. Uprawy spożywcze – ryż, kukurydza, proso, rośliny bulwiaste; uprawy towarowe – kawa, owoce, warzywa i papryka. Istotną rolę odgrywa hodowla zwierząt gospodarskich, zwłaszcza koni. Żywność przede wszystkim pochodzenia roślinnego, mięso jest spożywane w czasie świąt.

Publikacja Ethnologue wyróżnia następujące języki sumba: anakalangu, kambera, kodi, lamboya, laura, mamboru, wanukaka, wejewa.

-Sumbawa, Sumbawańczycy, także: Semawa, Samawa – indonezyjska grupa etniczna zamieszkująca zachodnią część wyspy Sumbawa w archipelagu Małych Wysp Sundajskich. Ich populacja wynosi 500 tys. osób. W przeważającej mierze wyznają islam, utrzymują także wierzenia tradycyjne. Posługują się własnym językiem sumbawa z wielkiej rodziny austronezyjskiej, a także narodowym językiem indonezyjskim.

Zajmują się rolnictwem ręcznym opartym na systemie żarowym. Uprawiają przede wszystkim ryż. Rozwinęli także hodowlę bydła, bawołów, drobiu. Zbieractwo ma charakter handlowy, sprzedają drogie gatunki drzew, rattan i wosk. Organizacja społeczna opiera się na patrylinearnym systemie pokrewieństwa. Małżeństwo ma charakter patrylokalny. Rodzina jest mała, monogamiczna. Poligamia jest dozwolona, ale rzadko praktykowana.

-Ternate, także Tarnate (indonez. orang Ternate, suku Ternate) – indonezyjska grupa etniczna pochodząca z prowincji Moluki Północne, rdzenna ludność wyspy Ternate. Wg danych szacunkowych z 2016 r. ich populacja wynosi 65 tys. osób. Żyją w rozproszeniu na obszarze całej wschodniej Indonezji. Należą do grupy ludów północnohalmaherskich.

Posługują się językiem ternate, a także lokalnym malajskim i narodowym językiem indonezyjskim[6]. Są blisko spokrewnieni z ludnością Tidore, dzieląc z tą grupą związki historyczne, strukturę społeczną, a także wspólny rodowód językowy. Obie grupy zachowują jednak własną tożsamość etniczną. Na kulturę Ternate silniej wpłynęły kontakty z zachodnimi regionami archipelagu.

Z punktu widzenia antropologii fizycznej reprezentują typ indonezyjski. Zostali poddani wczesnej modernizacji, jako pierwsi na Molukach. Już przed przybyciem Europejczyków tworzyli złożone społeczeństwo, wykraczające poza organizację plemienną (jako nieliczni spośród ludów papuaskojęzycznych). O ile są językowo spokrewnieni z ludami papuaskimi z Nowej Gwinei, to badania genetyczne łączą tę grupę bliżej z ludami austronezyjskimi. Historycznie rywalizujące ze sobą sułtanaty Ternate i Tidore sprawowały kontrolę nad handlem goździkami, a ich wpływy sięgały wyspy Celebes (Sulawesi), Filipin i Nowej Gwinei.

Wyznają przede wszystkim islam w odmianie sunnickiej. Potomkowie małżeństw mieszanych z Portugalczykami (Ternato-Portugalczycy) są katolikami. Za rdzenną ludność Ternate (orang Ternate asli) uważa się te osoby, których przodkowie byli związani z wyspą od pokoleń i dla których język ternate jest językiem ojczystym (w odróżnieniu od późniejszej ludności napływowej – pendatang). Serwis Joshua Project podaje, że połowa populacji tej grupy etnicznej zamieszkuje wyspę Ternate, natomiast pozostałą jej część stanowią migranci. Poza wyspą Ternate zamieszkują również Hiri oraz Talimau i Moari (w grupie wysp Kayoa). Według spisu ludności z 1930 roku duże skupiska ludu Ternate były obecne na wyspach Bacan i Obi oraz na zachodnim wybrzeżu Halmahery (i to one tworzyły większość całkowitej jego populacji). Poza tym osiedlili się w różnych zakątkach wschodniej Indonezji[.

Ich etniczny język (ternate) należy do grupy języków północnohalmaherskich (rodzina zachodniopapuaska), która to tworzy enklawę w obszarze zdominowanym przez języki austronezyjskie. Historycznie rozpowszechnił się w roli regionalnej lingua franca, obejmując zasięgiem północną część Moluków. Oprócz tego w użyciu jest język malajski, który współistniał z językiem ternate już za czasów Magellana (XVI wiek). Ludność wyspy wykształciła przedeuropejską tradycję literacką na bazie pisma arabskiego (XV w. lub wcześniej). W XX wieku dawna praktyka piśmiennicza zanikła, a do zapisu języka zaczęto stosować alfabet łaciński.

Posługiwanie się językiem ternate jest jednym z wyznaczników ich tożsamości etnicznej. Tradycyjny język traci jednak na znaczeniu społecznym, zwłaszcza wśród młodszego pokolenia. Jest wypierany przez miejscowy wariant malajskiego, który stanowi główny język miasta Ternate, a także przez narodowy język indonezyjski, który jest stosowany w edukacji. Terytorium języka ternate skupia się na obszarach wiejskich wyspy, gdzie nadal przeważa wśród ludności tubylczej, natomiast w mieście podstawowym środkiem komunikacji jest lokalny malajski. W regionie często bywa, że dzieci najpierw opanowują malajski, a swój język etniczny przyswajają dopiero w dalszej kolejności (w wieku 6–7 lat).

W niepodległej Indonezji najpewniej osłabiło się użycie języka ternate w charakterze lingua franca. Przez inne grupy etniczne (Tobelo, Sahu) jest wykorzystywany jako język rytualny. Jego najbliższym krewnym jest sąsiedni język tidore.

Wyznają islam w odmianie sunnickiej. Przyjęli islam jako pierwsi w archipelagu Moluków – w zależności od przyjętych kryteriów – w VIII, XIII lub XV w. Równolegle z islamem występują elementy tradycyjnych wierzeń i praktyk (wiara w duchy, instytucja szamanów, kapliczki jako miejsca kultu). Oprócz nowoczesnej medycyny ceni się rodzime obrzędy i zabiegi lecznicze. Jeszcze pod koniec XX wieku w trudno dostępnej wsi Tubo zachowały się pewne przedislamskie zwyczaje, które zanikły w innych częściach wyspy.

Współczesna gospodarka opiera się na produkcji kopry. Rozwinęli rolnictwo (ryż, bataty, maniok), wydobycie sago i rybołówstwo. Podstawowe składniki diety to maniok i kukurydza, pewne znaczenie mają też banany, kolokazja i słodkie ziemniaki. Warzywa i mięso spożywa się sporadycznie. Dawniej zasadniczą rolę odgrywało sago, które było sprowadzane z zewnątrz. Rola ryżu jest ograniczona. Na wsi hoduje się drób.

Wsie na wyspie Ternate liczą od 200 do 5 tys. mieszkańców. Rdzennie występował system soa, czyli patrylinearnych jednostek pokrewieństwa. Terytorialne społeczności wiejskie składają się z małych rodzin. Małżeństwo ma charakter patrylokalny, zdarza się poligynia. Istnieje tradycja małżeństw aranżowanych, dzisiaj rzadziej praktykowana. W mieście Ternate wielu pracuje w administracji i handlu.

Długą tradycję ma uprawa przypraw korzennych, która przyciągnęła na wyspę przybyszy z różnych części świata, m.in. Chin i Europy. W czasach historycznych państwo Ternate było potęgą polityczną oraz czołowym producentem goździków. W okresie kolonialnym wyspa stanowiła regionalną siedzibę administracji holenderskiej i w niepodległej Indonezji pozostaje głównym ośrodkiem polityczno-ekonomicznym północnych Moluków. W populacji wyspy przeważający udział ma ludność napływowa.

-Tetum, także: Tetun, Tetu, Teto, Belu, Belo – lud żyjący w centralnej części wyspy Timor, rozdzielonej na dwa kraje: Timor Wschodni i Indonezję. Ich populacja wynosi ok. 650 tys. osób. Ich mową ojczystą jest język tetum z rodziny austronezyjskiej. Część z nich wyznaje islam sunnicki, inni są zaś chrześcijanami, przede wszystkim katolikami. Są zróżnicowani pod względem kulturowym, dzielą się na szereg podgrup. Przodkowie ludności Tetum osiedlili się na wyspie w XIV–XV w. Wymieszali się z miejscową ludnością, po części ją wypierając.

Zajmują się rolnictwem ręcznym (ryż, kukurydza, sorgo, pszenica, warzywa, rośliny strączkowe, owoce), hodowlą zwierząt, zbieractwem, leśnictwem, rybołówstwem, rzemiosłem (kowalstwo, tkactwo, plecionkarstwo, wytwarzanie ręcznej ceramiki). Mają rozwinięty folklor muzyczny i taneczny. W życiu codziennym kultywują tradycyjne wierzenia. Utrzymuje się także społeczność wiejska, podział na niewielkie rodziny. Struktura społeczna u grup wschodnich opiera się na matrylinearnym systemie pokrewieństwa, u grup wschodnich dominuje zaś system patrylinearny.

-Tidore (indonez. orang Tidore, suku Tidore) – indonezyjska grupa etniczna pochodząca z prowincji Moluki Północne, zamieszkująca m.in. wyspy Tidore i Mare. Ich populacja wynosi ok. 60–70 tys. osób, z czego połowa zamieszkuje wyspę Tidore. Należą do ludów północnohalmaherskich (spoza grupy ludów austronezyjskich).Są blisko spokrewnieni z ludem Ternate, zarówno pod względem kulturowym, jak i językowym, ale obie grupy uważają się za etnicznie odrębne. Języki tidore i ternate są wzajemnie zrozumiałe. Posługują się także lokalnym malajskim, który często służy jako pierwszy język. W użyciu jest również język indonezyjski, zwłaszcza w sytuacjach oficjalnych i edukacji. Przynajmniej od XV w. mieli rozwiniętą tradycję literacką na bazie pisma arabskiego, przy czym w XX w. zaczęto stosować alfabet łaciński. Wyznają islam w odmianie sunnickiej, który stanowi element ich tożsamości etnicznej. W XV w. zaczął rozprzestrzeniać się islam. Już przed przybyciem Europejczyków tworzyli dość złożone społeczeństwo, wykraczające poza organizację plemienną (jako nieliczni spośród ludów papuaskojęzycznych). 

Pod względem kulturowym i fizycznym są silnie związani z ludnością zachodniej Indonezji. Dominowali w Sułtanacie Tidore (XV–XX w.), którego wpływy objęły południe wyspy Halmahera. Wpływ sułtanatu dosięgnął również zachodniego wybrzeża Nowej Gwinei. Specjalizował się on w handlu goździkami. Dziś terytorium państwa Tidore wchodzi w skład Republiki Indonezji, a instytucje sułtanatu utrzymują się jedynie jako elementy folkloru.

Historycznie uczestniczyli w szerzeniu islamu we wschodniej części archipelagu. W XVII w. prowadzili najazdy na inne wyspy (południowe Moluki, wyspy Sula, północne Sulawesi i wyspy Banggai), tzw. wyprawy hongi. Byli też zaangażowani w handel niewolnikami.

Równolegle z islamem występują silne wpływy tradycyjnych wierzeń. Istnieje praktyka małżeństw aranżowanych, aczkolwiek już w zaniku. Zdarza się poligynia. Tradycyjna organizacja społeczna opiera się na społeczności wiejskiej i soa, czyli patrylinearnych jednostkach pokrewieństwa. Współcześnie funkcjonuje model indonezyjski. Wsie na Tidore liczą od 200 do 5 tys. mieszkańców. Mają znaczącą populację miejską. Poza wyspą Tidore zamieszkują też wyspy Mare, Maitara, Moti (północny fragment), rejon nadbrzeżny Halmahery oraz grupy wysp Bacan i Obi, a także indonezyjską część Nowej Gwinei.

Zajmują się produkcją kopry, rolnictwem (rośliny okopowe, bulwiaste, warzywa, ryż) i rybołówstwem. Niektórzy pracują w administracji. Ludność wiejska zajmuje się też hodowlą drobiu. Podstawowymi składnikami diety są maniok i kukurydza, w mniejszym zakresie ryż. Pewne znaczenie mają też banany, kolokazja i słodkie ziemniaki. Mięso spożywa się rzadko, warzywa również dość sporadycznie. Dawniej zasadniczą rolę odgrywało sago, które musiało być sprowadzane z zewnątrz. Rozwinięte rzemiosło (we wsi Toloa – kowalstwo i budowa łodzi, na wyspie Mare – garncarstwo)

-Tobelo (indonez. orang Tobelo, suku Tobelo) – indonezyjska grupa etniczna zamieszkująca tereny prowincji Moluki Północne. Są ludnością północnej Halmahery i niektórych części Morotai. Ich liczebność wynosi ok. 35 tys. osób. Należą do ludów północnohalmaherskich (spoza grupy ludów austronezyjskich) oraz są jedną z najliczniejszych grup etnicznych Halmahery.

Dzielą się na szereg podgrup, m.in. Kao, Boeng i Dodinga. Posługują się własnym językiem tobelo (zróżnicowanym dialektalnie), w użyciu są także języki ternate i indonezyjski. W większości są protestantami, mniejszość (jak np. grupa Dodinga) wyznaje islam w odmianie sunnickiej. Pokrewna językowo grupa Togutil (Forest Tobelo) tradycyjnie prowadziła nomadyczny tryb życia, utrzymując własne wierzenia.

W mieście Tobelo ich rodzimy język jest wypierany przez regionalną odmianę języka malajskiego oraz język indonezyjski. Wynika to z wieloetnicznego charakteru miasta i przypływu imigrantów z różnych części prowincji i oddalonych geograficznie regionów Indonezji. Społeczności migranckie Tobelo zamieszkują różne zakątki Moluków Północnych (Halmahera, Morotai, Bacan i Obi), a także wyspy Raja Ampat w prowincji Papua Zachodnia. Od XV do XIX w. byli związani z Sułtanatem Ternate i znajdowali się pod wpływem ludu Ternat]. Do dziś wykorzystują język ternate jako język rytualny, podczas tradycyjnych ceremonii ślubnych i do tworzenia magicznych formuł. Dominowali nad pomniejszymi ludami północnohalmaherskimi, takimi jak Pagu i Tabaru. W XVIII i XIX w. byli znani z piractwa. Pod względem językowym są blisko spokrewnieni z ludem Galela i dzielą z nimi pewne rodzime wierzenia, ale wśród tej grupy przeważa dziś islam.

Małżeństwo ma charakter patrylokalny. Praktykuje się wykup małżeński. Istnieje silny wpływ tradycyjnych wierzeń (kult duchów, pozostałości szamanizmu). Panuje wiara w istnienie niewidzialnych ludzi Moro, których terytorium obejmuje Halmaherę i Morotai. Mają rozwinięty folklor muzyczny i taneczny.

-Togutil lub Tugutil, także Tobelo Dalam – społeczność etniczna zamieszkująca wyspę Halmahera, w prowincji Moluki Północne na wschodzie Indonezji. Żyją w lasach Totoduku, Tukur-Tukur, Lolobata, Kobekulo i Buli, na terenie Parku Narodowego Aketajawe-Lolobata. Dzielą się na rozproszone grupy terytorialne, składające się z 3–10 rodzin. Łączna populacja wynosi ok. 1000 osób. Należą do ludów północnohalmaherskich (niebędących ludami austronezyjskimi). W piśmiennictwie są rozpatrywani łącznie z ludem Tobelo, z którym dzielą wspólny język.

W publikacji Ensiklopedi Suku Bangsa di Indonesia wyróżniono następujące podgrupy: Togutil Biri-biri, Togutil Lina, Toguis, Togutil Modole, Togutil Dodaga. Posługują się własnymi dialektami języka tobelo, niekiedy rozpatrywanymi jako odrębny język. Zachowują animistyczne wierzenia plemienne, choć niektórzy przyjęli chrześcijaństwo. Nazwy „Togutil” i „Tugutil” uznają za obraźliwe, a sami określają się jako o fongana ma nyawa lub o hongana ma nyawa („ludzie lasu”). Być może nazwa „Togutil” wywodzi się od nazwy regionu (To-gutuli), który według legendy miał być położony pomiędzy miastem Tobelo a Kao.

Prowadzą nomadyczny tryb życia. Ich głównym zajęciem jest polowanie na dużą zwierzynę (jelenie, dziki); stosują łuk i włócznię Od lat 20. XX wieku stopniowo przenoszą się na obszary zasiedlone oraz zajmują się ręcznym rolnictwem tropikalnym i produkcją sago. 

Według miejscowej legendy są to mieszkańcy wybrzeża, którzy przenieśli się do dżungli, aby uniknąć płacenia podatków. Inna wersja historii głosi, że są potomkami Portugalczyków, którzy postanowili zamieszkać w dżungli, gdy Moluki znalazły się pod kontrolą holenderską. W 1915 roku, w okresie Holenderskich Indii Wschodnich, starano się ich osiedlić we wsiach Kusuri i Tobelamo. Ponieważ jednak mieli odmówić płacenia podatków, wrócili do dżungli, a starania władz zakończyły się porażką.

Przez dłuższy czas opierali się wpływom zewnętrznym. Nie byli świadomi istnienia państwowości indonezyjskiej i tylko niektórzy mieli jakąkolwiek znajomość języka indonezyjskiego. W 1982 roku przybyli misjonarze chrześcijańscy, którzy zaczęli prowadzić działalność ewangelizacyjną. Prawie cała ówczesna ludność rzek Waisango, Lili i Afu przeszła na chrześcijaństwo, a dawne wierzenia (kulty duchów i przodków) zostały odrzucone jako powstałe wskutek działania szatana. Pomimo porzucenia rodzimych praktyk zachowują poczucie odrębności od wiejskiej ludności Tobelo (która dużo wcześniej znalazła się pod wpływem zachodnim, a także muzułmańskim, i nie była grupą nomadyczną).

Odrębną etnicznie grupę tworzy np. społeczność Modole, która nie stosuje wobec siebie nazw „Tobelo” ani „Togutil” (i komunikuje się we własnym języku modole). W publikacji Ensiklopedi Suku Bangsa di Indonesia wymieniono Togutil Modole jako jedną z podgrup Togutil.

-Toradżowie (Toradża, Toraja, toradża: Toraa lub Toraya, indonez. Toraja) – grupa etniczna zamieszkująca środkową część indonezyjskiej wyspy Celebes, w latach 90. XX wieku ich liczebność wynosiła ok. 1,5 miliona. Posługują się językami toradża z rodziny austronezyjskiej. Ich tradycyjną religią były wierzenia animistyczne, współcześnie Toradżowie wyznają jednak w większości protestantyzm. Podstawą gospodarki jest uprawa ryżu, rybołówstwo i myślistwo. Wyroby rzemieślnicze oraz domy Toradżów cechuje bogactwo zdobień geometrycznych.

- Yali lub Yaly – lud papuaski żyjący w indonezyjskiej prowincji Papua, w dolinie Baliem. Yali zamieszkują trudno dostępne górzyste tereny przy skraju doliny. Są karłowatym ludem negroidalnym, cechują się najniższym wzrostem wśród Papuasów. Przed nadejściem misjonarzy nie utrzymywali kontaktu ze światem zewnętrznym. Społeczność Yali została odkryta dopiero w 1976 r. Są wyraźnie odrębni od ludu Dani, zarówno pod względem języka, jak i kultury. Posługują się językiem yali, który jest dość zróżnicowany dialektalnie i bywa rozpatrywany jako grupa kilku języków.

Nazwa yali (jale, jali) pochodzi od wyrażenia jale-mo w mowie ludu Dani, które oznacza „tereny na wschód”. Ich rodzime terytorium określane jest mianem yalimo. Łącznie zamieszkuje je ok. 30 tys. osób.

Członkowie ludu mieszkają w tradycyjnych domkach honai, zbudowanych z drewna. Mężczyźni i kobiety żyją osobno. Kobiety zajmują się rolnictwem, mężczyźni zaś polowaniem. Istotną rolę odgrywa hodowla świń. Yali dawniej praktykowali kanibalizm. Działalność misjonarzy doprowadziła jednak do znacznej zmiany w ich stylu życia.