Tsukumogami to dziwaczne demony youkai powstałe z przedmiotów codziennego użytku. W japońskiej mitologii szczególne miejsce zajmują demony youkai – pomysłowe, czasem śmieszne, czasem straszne stworki przeróżnego rodzaju. O niektórych z nich już pisaliśmy. Dziś przyjrzymy się bodaj najciekawszej z grup youkai – takiej, która daje nad wyraz wiele możliwości interpretacji oraz integracji w utworach kultury. Mowa mianowicie o tsukumogami – przedmioty codziennego użytku, które po osiągnięciu stu lat ożywają, zyskując duszę i zdolność do psot i zemsty.
Zwierzyniec dziwacznych tsukumogami jest przebogaty – mamy tu śpiewające sandały, śliniące się złowrogie parasolki, wredne tarki do warzyw, mordercze instrumenty muzyczne. Jatai to rozwieszone ubrania, które owijają się wokół szyi nieszczęśnika i go duszą. Shōgorō to opętany gong, który nie da się wyspać w nocy, a Byōbunozoki to nawiedzony parawan, który obserwuje w milczeniu domowników. Od czasów Heian, przez Muromachi i Edo, aż po współczesne anime – wyobraźnia tworzenia tsukumogami wydaje się nie mieć granic.
W anime „Mononoke” aptekarz walczy z przerażającymi tsukumogami, w „GeGeGe no Kitaro” pojawiają się jako pomocnicy, a w grze „Nioh” gracze stają twarzą w twarz z ożywionymi przedmiotami o nieprzewidywalnych mocach. W anime „Natsume's Book of Friends” główny bohater napotyka tsukumogami w formie duchów pragnących spokoju, a w grze „Ghost of Tsushima” gracze mogą znaleźć legendy i opowieści o tych ożywionych artefaktach. Są wszędzie.
Jednak tsukumogami to nie tylko radosna fantazja. To także odzwierciedlenie japońskiego szacunku dla przedmiotów i ich duchowej wartości. W kulturze, gdzie nawet najzwyklejsze narzędzia mogą zyskać duszę, pojawia się głęboki związek między ludźmi a ich otoczeniem. Istnieją rytuały, takie jak susuharai, mające na celu oczyszczenie starych przedmiotów, by uniknąć ich przemiany w tsukumogami.
Ta mieszanka grozy, mistycyzmu i szacunku dla przedmiotów sprawia, że tsukumogami są niezwykle fascynującym tematem, który wciąga zarówno miłośników japońskiego folkloru, jak i współczesnych otaku. Sprawdźmy zatem – jak to jest z tymi żywymi książkami i parasolami?
Tsukumogami to ożywione przedmioty codziennego użytku, które po osiągnięciu stu lat zyskują duszę i świadomość. Według japońskich wierzeń, te starożytne artefakty stają się zdolne do samodzielnego działania i często angażują się w różne psoty i figle, szczególnie jeśli były zaniedbywane lub źle traktowane przez swoich właścicieli.
Tradycyjne wierzenia dotyczące tsukumogami odzwierciedlają głęboki szacunek Japończyków dla przedmiotów i ich duchowej wartości. Tsukumogami są symbolem starzenia się i przemijania, a także przypomnieniem o potrzebie dbania o nasze rzeczy. W folklorze często przedstawiane są jako istoty, które mogą przynieść zarówno kłopoty, jak i pomoc, w zależności od tego, jak były traktowane w przeszłości.
W świecie tsukumogami istnieje wiele różnych rodzajów, z których każdy ma swoje unikalne cechy. Na przykład, kasa-obake to stara parasolka, podczas gdy chōchin-obake to ożywiony lampion. Inne znane tsukumogami to biwa-bokuboku, ludzka postać z głową biwy (instrumentu muzycznego), oraz koto-furunushi, demoniczne koto z „dzikimi” strunami. Są ich setki.
Słowo "tsukumogami" (付喪神 lub つくも神) pochodzi z języka japońskiego i dosłownie oznacza "duch narzędzia" lub "duch artefaktu". Słowo "tsukumogami" składa się z trzech znaków kanji: 付 (tsuku), 喪 (mo) i 神 (gami).
▫ 付 (tsuku) oznacza "przyczepić" lub "przymocować".
▫ 喪 (mo) oznacza "żałobę" lub "utrata".
▫ 神 (gami) oznacza "boga" lub "ducha". W kontekście tsukumogami, znaki te razem wskazują na duchy, które "przyczepiają się" do przedmiotów po długim okresie użytkowania.
Istnieje kilka alternatywnych nazw i terminów związanych z tsukumogami, które pojawiają się w różnych tekstach i kontekstach kulturowych. Na przykład:
▫九十九神 (kugyūkami): Alternatywna nazwa dla tsukumogami, dosłownie oznaczająca "dziewięćdziesiąt dziewięć duchów", podkreślająca starość przedmiotów.
▫付喪霊 (tsukumorei): "Duchy narzędzi", termin stosowany zamiennie z tsukumogami. Te terminy wskazują na podobne koncepcje, ale mogą być używane w różnych kontekstach literackich i folklorystycznych, aby podkreślić różne aspekty związane z duchami ożywionych przedmiotów.
Historia motywu ożywających przedmiotów
Heian – drobne wzmianki
Koncepcja tsukumogami pojawiła się po raz pierwszy w literaturze okresu Heian (794–1185), który jest znany z rozkwitu japońskiej kultury, literatury i sztuki. W tym czasie powstało wiele dzieł literackich, które przedstawiały duchy i demony, w tym tsukumogami. Jednym z najwcześniejszych tekstów, które wspominają o tsukumogami, jest „Ise Monogatari”, zbiór poezji i opowiadań, który zawiera wzmianki o duchach przedmiotów.
Muromachi – ilustracje i opisy
Dokładniej jednak zjawisko ożywania przedmiotów starych opisane jest w dziele nieco młodszym, a mianowicie w „Tsukumogami emaki”. "Tsukumogami Emaki" to ilustrowany zwój pochodzący z okresu Muromachi (1336–1573), który szczegółowo opisuje i przedstawia tsukumogami. Ten zwój jest jednym z najważniejszych źródeł, które ukazują, jak Japończycy w tamtym okresie postrzegali te ożywione przedmioty. "Tsukumogami Emaki" nie tylko opisuje te duchy, ale także je ilustruje, nadając im różne formy i kształty. Ułatwia nam to zrozumienie, jak wyobrażano sobie te istoty.
W "Tsukumogami Emaki" można znaleźć ilustracje przedstawiające różne rodzaje tsukumogami, takie jak stara parasolka (kasa-obake), papierowy lampion (chōchin-obake), instrument muzyczny biwa (biwa-bokuboku) czy koto (koto-furunushi). Każdy z tych przedmiotów jest przedstawiony z ludzkimi cechami, co dodaje im osobowości i charakteru.
Ukiyo-e – sława i rozgłos dla Tsukumogami
Ukiyo-e stały się niezwykle popularne w okresie Edo (1603-1868). Wśród wielu tematów, jakie poruszały, znalazły się również tsukumogami. Te ożywione przedmioty codziennego użytku były często przedstawiane jako komiczne lub przerażające postacie, co doskonale wpisywało się w estetykę ukiyo-e, która łączyła piękno, humor i grozę. Artyści tacy jak Toriyama Sekien przyczynili się do rozprzestrzenienia się wyobrażeń o tsukumogami, uwieczniając je w swoich dziełach. Sekien, znany ze swoich ilustracji yōkai, czyli duchów i demonów, stworzył wiele drzeworytów, które przedstawiały tsukumogami w różnorodnych, często groteskowych formach, nadając im ludzkie cechy i osobowości.
Dzięki ukiyo-e, tsukumogami zyskały szerokie uznanie i stały się częstym tematem rozmów oraz inspiracją dla innych form sztuki, w tym teatru kabuki i literatury.
Różne rodzaje tsukumogami
Tsukumogami jest mnóstwo. Teoretycznie tyle, ile jest przedmiotów. Niemniej są takie, które są popularniejsze niż inne. Poniżej zobaczmy listę tych częściej pojawiających się w literaturze, ukiyo-e, teatrze, anime i grach.
▫ Abumi-guchi (鐙口) – Futrzaste stworzenie powstałe ze strzemienia jeźdźca, który zginął w bitwie. Zwykle czeka w miejscu śmierci swojego pana, nieruszając się, aż do jego powrotu.
▫ Bakezōri (化け草履) – Opętane zōri (tradycyjne słomiane sandały) z dwiema rękoma, dwiema nogami i jednym okiem. Znane z biegania po domu nocą robiąc hałas i śpiewając nonsensowne piosenki.
▫ Biwa-bokuboku (琵琶牧々) – Ożywiona biwa (japoński instrument muzyczny) w postaci człowieka z głową biwy. Wędruje po domu, grając melancholijne melodie, szczególnie gdy czuje się zaniedbana.
▫ Boroboroton (襤褸布団) – Opętany futon, który ożywa w nocy. Znany z duszenia śpiących ludzi, owinięty wokół ich ciał jak wąż dusiciel.
▫ Byōbunozoki (屏風覗き) – Opętany parawan, który zyskuje oczy i twarz. Podgląda domowników, często sprawiając, że czują się nieswojo.
▫ Chōchin'obake (提灯お化け) – Ożywiony lampion, znany również jako burabura, z jednym okiem i długim językiem. Lubi straszyć ludzi, pojawiając się nagle w ciemności.
▫ Furu-utsubo (古空穂) – Kołczan łucznika, który przybiera kształt węża z ludzkimi rękoma. Wędruje po okolicy, szukając strzał, aby je pochłonąć.
▫ Ichiren-bozu (一連坊主) – Ożywione koraliki modlitewne, które wyglądają jak mały mnich. Skacze i przemieszcza się nocą, przeszkadzając ludziom w modlitwie.
▫ Ittan-momen (一反木綿) – Rulon bawełny, który lata w powietrzu. Znany z owijania się wokół głów ludzi, dusząc ich lub przenosząc w inne miejsca.
▫ Jatai (蛇帯) – Opętane tkaniny rozwieszone na parawanach, przypominające węże. Atakują ludzi, owijając się wokół nich i uniemożliwiając ruch.
▫ Kameosa (瓶長) – Opętany dzbanek do sake, który nigdy się nie opróżnia. Przyciąga ludzi do picia z niego, często prowadząc do upojenia alkoholowego.
▫ Kasa-obake (傘おばけ) – Ożywiony papierowy parasol z jednym okiem, jedną nogą i długim językiem. Skacze po ulicach w deszczowe dni, próbując przewrócić przechodniów.
▫ Kosode-no-te (小袖の手) – Opętane kimono, które przybiera kształt kobiety. Kradnie ciepło swoich właścicieli, pozostawiając ich wychłodzonych.
▫ Koto-furunushi (琴古主) – Ożywione koto (instrument muzyczny) z twarzą demona i dzikimi strunami. Gra samoistnie, szczególnie w nocy, budząc mieszkańców domu.
▫ Kurayarō (鞍野郎) – Ożywione siodło, które może poruszać się samodzielnie. Przeraża konie, na które jest zakładane, sprawiając, że stają się niespokojne.
▫ Kutsutsura (沓頬) – Opętane buty, które mogą przybierać formę ludzką lub zwierzęcą. W formie ludzkiej wyglądają jak szlachetnie ubrana osoba z butem na głowie, a w formie zwierzęcej jako futrzasta bestia z butem jako pyskiem.
▫ Kyōrinrin (経凛々) – Opętane zwoje lub papiery, które ożywają i przybierają kształt przypominający smoka. Próbują pochłaniać wiedzę, atakując osoby czytające.
▫ Menreiki (面霊気) – Duch powstały z 66 masek gigaku. Może przybierać różne twarze i osobowości, zależnie od maski, którą nosi w danym momencie.
▫ Minowaraji (蓑草鞋) – Ożywiony mino (słomiany płaszcz) z długimi ramionami. Przemieszcza się nocą, szeleszcząc i budząc ludzi.
▫ Morinji-no-kama (茂林寺の釜) – Opętany czajnik, który może zmieniać kształt i przybierać formę tanuki (jenota). Bawi się, wykonując sztuczki i oszukując ludzi.
▫ Shamichoro (三味線長者) – Ożywiony shamisen (instrument muzyczny). Gra samoistnie, często powodując niepokój u słuchających.
▫ Shirōneri (白練) – Opętane moskitiery lub ścierki do kurzu, które przybierają kształt pajęczyny. Znane z duszenia śpiących osób.
▫ Shōgorō (証五郎) – Ożywiony gong, który samoistnie uderza w siebie, wywołując hałas. Może budzić domowników w nocy.
▫ Ungaikyō (雲外鏡) – Opętane lustro, które pokazuje przerażające wizje. Może wciągać osoby, które w nie patrzą, do innego świata.
▫ Yamaoroshi (山颪) – Opętana tarka do warzyw z ostrymi zębami. Atakuje ludzi, powodując drobne skaleczenia i rany.
▫ Zorigami (時神) – Opętany zegar, który manipuluje czasem. Może sprawiać, że czas płynie szybciej lub wolniej dla osób znajdujących się w jego pobliżu.
Przykładowe legendy o Tsukumogami
Legenda o Morinji-no-kama
Legenda o Morinji-no-kama pochodzi z okresu Edo (1603-1868) i jest związana ze świątynią Morinji w prefekturze Gunma. Pewnego dnia mnich z tej świątyni znalazł starożytny czajnik na ścieżce prowadzącej do klasztoru. Zabrał go ze sobą, myśląc, że będzie użyteczny. Kiedy postawił czajnik na ogniu, by zagotować wodę, nagle czajnik przemienił się w tanukiego z łapkami i ogonem i zaczął tańczyć po kuchni, śpiewając radosne piosenki. Mnich, przerażony i zaskoczony, szybko zdjął czajnik z ognia, a tanuki zniknął, pozostawiając mnicha w zadumie nad tym, co właśnie się wydarzyło.
Wkrótce potem tanuki wrócił do mnicha i zaproponował układ: będzie wykonywać sztuczki i pomagać mnichom zbierać datki na świątynię, w zamian za bezpieczne schronienie. Mnich zgodził się, a tanuki, przemieniając się w różne formy, przyciągał tłumy ludzi, którzy hojnie wspierali świątynię. Dzięki temu, świątynia Morinji stała się bogata i znana. Ta historia jest często przedstawiana w teatrze kabuki oraz w licznych obrazach ukiyo-e, co podkreśla jej popularność w kulturze Japonii.
Opowieść o Bakezōri
Bakezōri to duchy tradycyjnych słomianych sandałów, które ożywają po wielu latach zaniedbania. Ta legenda, również pochodząca z okresu Edo, opowiada o pewnej rodzinie, która miała parę starych, zapomnianych sandałów, leżących w zakurzonym kącie w domu. Pewnej nocy, kiedy wszyscy spali, sandały ożyły, wyrosły im ręce, nogi i jedno oko. Zaczęły biegać po domu, robiąc hałas, stukając podeszwami o drewnianą podłogę i śpiewając: „Kararin! Kororin! Kankororin! Managu mittsu ni ha ninmai!” („Kararin! Kororin! Kankororin! Oczy trzy i dwa zęby!”).
Domownicy obudzili się w panice, widząc te dziwne stworzenia biegające po domu. Szybko zrozumieli, że to zaniedbane sandały, które teraz mszczą się za lata ignorowania. Od tamtej pory rodzina zaczęła bardziej dbać o swoje rzeczy, regularnie je czyszcząc i naprawiając, aby nie kusić losu. Ta opowieść jest często przekazywana jako przestroga dla dzieci, by szanowały swoje rzeczy i dbały o nie, aby uniknąć gniewu tsukumogami.
Historia o Kasa-obake
Kasa-obake to parasol, który po stu latach użytkowania zyskuje duszę i staje się tsukumogami. Ta historia opowiada o starym parasolu, który przez wiele lat służył rodzinie, chroniąc ją przed deszczem i słońcem. Gdy stał się zbyt zużyty, został porzucony w ciemnym kącie magazynu. Po wielu latach zaniedbania, pewnego deszczowego dnia, parasol nagle ożył. Zyskał jedno wielkie oko i długi, zwisający język, a także jedną nogę, na której skakał.
Kasa-obake przeraził domowników, szczególnie dzieci, które z reguły nie dbały o swoje przedmioty. Skakał po domu, robiąc hałas. Rodzina szybko zrozumiała, że parasol stał się tsukumogami z powodu zaniedbania. Zaczęli lepiej dbać o swoje rzeczy, ucząc się szacunku do przedmiotów codziennego użytku. Ta historia jest często przedstawiana w teatrze kabuki oraz w obrazach ukiyo-e.
Bajka o Chōchin'obake
Chōchin'obake to duch papierowego lampionu, znany również jako burabura. Ta legenda jest często opowiadana w kontekście festiwali, gdzie lampiony są powszechnie używane. W jednej z opowieści, pewien stary lampion, który służył rodzinie przez wiele lat, został porzucony po tym, jak jego papier zaczął się rwać, a jego obudowa stała się chybotliwa. Pewnej nocy, lampion ożył, zyskał jedno wielkie oko i długi, zwisający język.
Chōchin'obake lubił straszyć ludzi, pojawiając się nagle w ciemnych uliczkach i świecąc dziwnym, niepokojącym światłem. Często przerażał przechodniów, którzy nie spodziewali się takiego widoku. Ta legenda była popularna podczas festiwali, gdzie dzieci opowiadały sobie nawzajem historie o duchach lampionów, aby dodać odrobinę dreszczyku emocji do świątecznych obchodów.
Tsukumogami w Popkulturze
- Tsugumomo (anime, 2017, Yoshikazu Hamada)
„Tsugumomo” to anime, które opowiada historię Kazuyi Kagami, zwykłego ucznia szkoły średniej, który przypadkowo napotyka Kirihę – piękną dziewczynę będącą tsukumogami jego pasa obi. Kiriha przybywa, aby chronić Kazuyę przed nadprzyrodzonymi zagrożeniami, które nagle zaczynają go otaczać.
Tsukumogami odgrywają kluczową rolę w „Tsugumomo”, gdyż Kirihę, będąca jednym z nich, staje się obrońcą i przewodnikiem Kazuya w świecie pełnym duchów i nadprzyrodzonych istot. W serii pojawia się wiele innych tsukumogami, które pomagają lub zagrażają bohaterom, podkreślając różnorodność i złożoność tych duchów w japońskim folklorze.
- Obake no Q-Tarō (manga, 1964, Fujiko Fujio)
„Obake no Q-Tarō” to klasyczna manga opowiadająca o przygodach Q-Tarō, przyjaznego ducha, który mieszka z rodziną Ōhara. Q-Tarō, mimo swoich nadprzyrodzonych zdolności, jest dość niezdarny i często wpada w komiczne sytuacje, próbując pomóc lub psocić się członkom rodziny.
W „Obake no Q-Tarō” tsukumogami pojawiają się sporadycznie, dodając humorystyczny i tajemniczy element do fabuły. Q-Tarō i jego nadprzyrodzeni przyjaciele często napotykają różne duchy i zjawy, w tym tsukumogami.
- Natsume's Book of Friends (anime, 2008, Yuki Midorikawa)
„Natsume's Book of Friends” opowiada historię Takashi Natsume, chłopca, który odziedziczył po swojej babci księgę zawierającą imiona duchów, które pokonała. Takashi, mający zdolność widzenia duchów, postanawia zwrócić im ich imiona, by uwolnić ich od służby.
W „Natsume's Book of Friends” tsukumogami są jednymi z wielu duchów, z którymi Takashi wchodzi w kontakt. Serial pokazuje, jak tsukumogami, podobnie jak inne duchy, pragną spokoju i zrozumienia, a Takashi stara się im to zapewnić, tworząc emocjonalnie głębokie i wzruszające historie.
Podsumowanie
Tsukumogami - ożywione przedmioty codziennego użytku, od czasów średniowiecza śmieszą, straszą i fascynują Japończyków. Przez wieki ich wizerunki ewoluowały, od groźnych i psotnych duchów po bardziej złożone i przewrotne istoty, które przypominają o wartości i szacunku dla przedmiotów, które towarzyszą nam w codziennym życiu. W literaturze, sztuce i popkulturze tsukumogami pojawiają się często dodając tego specyficznego, japońskiego uroku utworom kultury.
Tsukumogami ma bezpośredni związek z shintoistycznymi wierzeniami Japończyków, którzy doszukiwali się w każdym przedmiocie, każdym drzewie, każdej istocie i miejscu ducha, kami. Rytuały związane z tsukumogami, takie jak ceremonie oczyszczania przedmiotów, odgrywają ważną rolę w tradycji shinto. Ceremonia susuharai, wykonywana w celu oczyszczenia starych przedmiotów i uniknięcia ich przekształcenia w tsukumogami jest praktykowana do dziś w niektórych częściach Japonii. Tego typu rytuały nie tylko służą duchowemu oczyszczeniu, ale także są wyrazem głębokiego szacunku dla przedmiotów i ich historii.
Liczna obecność tsukumogami w utworach współczesnej popkultury świadczy o tym, że koncepcja leżąca u podstaw tych wierzeń nie umarła jeszcze całkowicie i nadal potrafi inspirować. Nowoczesne interpretacje tsukumogami często łączą tradycyjne wierzenia z nowymi kontekstami, co sprawia, że są one wciąż żywe i aktualne. Tsukumogami przypominają nam, że nawet w najbardziej technologicznie zaawansowanym świecie, szacunek dla przeszłości i uważność wobec przedmiotów, które nas otaczają, mogą być nadal istotne.
