Monogatari, czyli opowieści o...

Monogatari (jap. 物語 mono-gatari; opowiadanie [o rzeczach, sprawach]) – forma literacka w tradycyjnej literaturze japońskiej, opowieść, forma narracyjna wykształcona w okresie Heian. Termin obecnie szerszy, obejmujący znaczeniowo gatunki epickie (powieść, opowiadanie, czy nowelę).

Wyróżnia się wiele rodzajów monogatari, np.:

• denki-monogatari (jap. 伝奇物語, opowieści fikcyjne, romantyczne),
• uta-monogatari (jap. 歌物語, opowieści do pieśni),
• shajitsu-monogatari (jap. 写実物語, opowieści realistyczne),
• rekishi-monogatari (jap. 歴史物語, opowieści historyczne),
• gunki-monogatari (jap. 軍記物語, opowieści wojenne),
• setsuwa-monogatari (jap. 説話物語, opowieści narracyjne, anegdotyczne),
• giko-monogatari (jap. 擬古物語, opowieści imitujące styl klasyczny) i in.

Monogatari uważane za najbardziej znane, a jednocześnie jedne z najstarszych to:

• Genji monogatari (jap. 源氏物語; Opowieść o [Księciu] Genjim, autorstwa Murasaki Shikibu)
• Ise monogatari (jap. 伊勢物語; Opowieści z Ise),
• Heike monogatari (jap. 平家物語, opowiadająca o wojnie Genpei toczonej między klanami Taira oraz Minamoto).

Pozostałe znane mi monogatari:

• Ukiyo monogatari - Opowieść o przemijającym świecie
• Hogen monogatari - Opowieść o czasach Hogen
• Furu monogatari  - stare opowieści
• Utsuho Monogatari - Opowieść o pustym drzewie
• Heiji monogatari - Opowieść-kronika wojenna dotycząca Wojny Heiji.
• Godai Teio monogatari - Opowieści o pięciu panowaniach cesarzy) (五代帝王物語) - historyczna opowieść napisana w późnym okresie Kamakura i ułożona w porządku chronologicznym.
• Giko monogatari  - to pseudoklasyczne monogatari
• Gunki-monogatari - Opowieści wojskowe (軍記物) – odnosi się do pism, które powstały od końca średniowiecza do początku czasów przednowoczesnych i które opisują heroiczne wyczyny dowódców wojskowych lub rodzin feudalnych panowie
• Hamamatsu Chunagon Monogatari - Opowieść o Hamamatsu Chunagon (浜松中納言物語) –  to opowieść podobno napisana przez córkę Sugiwara no Takasue, która napisała także „Sarashina Nikki” (Pamiętnik Sarashiny)..
• Nihon ryouiki - Opowieść o duchach
• Ugetsu Monogatari - Opowieści o blasku księżyca i deszczu (雨月物語) -  to reprezentatywna yomihon (książka do czytania) napisana przez Akinari Urda pod koniec ery Edo.
• Uji Shui Monogatari - zbiór Opowieści z Uji (宇治拾遺物語) - zbiór setsuwa monogatari średniowiecznej Japonii, skompilowany w pierwszej połowie XIII wieku.
• Utsuho Monogatari - Opowieść o Jaskini (うつほ物語) - opowieść napisana w środkowym okresie Heian w Japonii.
• Aki no Yonaga Monogatari - Opowieści o długich jesiennych nocach
• Nejame momogatari
• Ijishuu monogatari
• Torikaebaya Monogatari - Podmieńcy
• Yamato monogatari - opowieści Yamato
• Ima Monotagari - Opowieści z czasów obecnych) (今物語) - zbiór opowiadań, który powstał w okresie Kamakura.
• Heichu monogatari - historia o Heichu opowiedziana wierszami, które została ukończona w okresie Heian.
• Kara monogatari - zbiór japońskich adaptacji starożytnych chińskich opowieści w formie uta monogatari 
• Uta monogatari (opowieści wierszowe), w której w ważnych częściach fabuły używane są wiersze waka, w przeciwieństwie do monogatari katari (recytacja prozą).
• Ochikubo monogatari - Opowieść o Ochikubo) (落窪物語) - opowieść o średniowieczu Japonii, która podobno powstała pod koniec X wieku.
• Ocho Monogatari - opowieści z okresów Heian i Kamakura - Wśród powieści i opowieści napisanych od późnego okresu Heian do wczesnego okresu Muromachi, Ocho Monogatari odnosi się do tych, które charakteryzują się japońskimi zdaniami pisanymi w języku Hiragana ( japońskich sylabariuszy), a powstały na podstawie obyczajów, zmysłu estetycznego i pojęć literackich z okresu panowania dworu.
• Sagoromo Monogatari (狭衣物語) - Opowieść o Sagoromo to opowieść napisana pod koniec dynastycznej ery okresu Heian.
• Tonomine Shosho Monogatari (多武峯少将物語) – Opowieść o  kapitanie Tonomine) 
• Tsukuri Monogatari (opowieść fantazyjna) (作り物語) – Wśród Ocho Monogatari (bajek z okresu Heian i Kamakura) Tsukuri monogatari odnosi się do fikcyjnych dzieł, w których rozgrywa się historia z fikcyjną osobą w roli głównej.
• Tsutsumi Chunagon Monogatari (堤中納言物語) - Opowieści Rzecznego Radcy to zbiór opowiadań zredagowanych w późnym okresie Heian lub później w Japonii.

Opis wybranych opowieści:

• Eiga monogatari (jap. 栄花物語; Opowieść o rozkwicie) – powstała w okresie Heian japońska kronika historyczna z gatunku rekishi-monogatari (opowieści historyczne pisane w XI i XII wieku w języku japońskim w odróżnieniu od wcześniejszych kronik tworzonych w języku chińskim) obejmująca czasy od panowania cesarza Uda (887–897) do początków panowania cesarza Horikawy (1087–1107). Liczący 40 zwojów utwór został spisany w całości sylabicznym alfabetem hiragana.

Utwór składa się z dwóch części, z których pierwsza powstała w 1030 roku, druga około 1092. Za autora pierwszej uchodzi Akazome Emon lub Tamenari Fujiwara, drugą napisał przypuszczalnie Dewa no Ben. Zawarta w Eiga monogatari treść podkreśla potęgę rodu Fujiwara, zwłaszcza kanclerza Michinagi Fujiwary (966–1028). Ułożony chronologicznie materiał historyczny uzupełniony został fragmentami pamiętników, stanowiącymi cenny dokument do poznania życia i obyczajów dworskich opisywanego okresu.

• Genji monogatari (jap. 源氏物語 Opowieść o Genjim) – klasyczne dzieło literatury japońskiej autorstwa damy dworu Murasaki Shikibu, żyjącej na przełomie X i XI wieku (978?–1016?). Jest to tak popularny tytuł, ze chyba go nie trzeba zbytnio przedstawiać. Spopularyzowano go także w mediach. 
• Genji monogatari emaki - "podtyp" poprzednika. Stworzone w XII wieku zwoje Genji monogatari emaki są najstarszym zachowanym przykładem „ilustrowanych zwojów narracyjnych” (monogatari-emaki) w stylu yamato-e. Przedstawiają one sceny z opowieści razem z komentarzami (kotoba-gaki) pisanymi sylabicznym tekstem w stylu sōgana (kursywna forma man'yōgana). Istniejące do tej pory zwoje zawierają jedynie 65 stron tekstu, 19 ilustracji i 9 stron fragmentów, co stanowi zaledwie 15% całości oryginału (pierwotnie 100 obrazów i ponad 300 arkuszy tekstu). Gotoh Museum (Gotō Bijutsukan) w Tokio oraz Tokugawa Art Museum (Tokugawa Bijutsukan) w Nagoi przechowują fragmenty zwojów i strzegą ich jako narodowego skarbu. Uważa się, że zostały stworzone na dworze cesarskim, około sto lat po tym, jak Murasaki napisała Opowieść o Genjim. Ten zestaw ilustrowanych zwojów oddaje atmosferę dworskiej kultury tamtych czasów i stanowi wybitne osiągnięcie dzięki znakomitym ilustracjom i skrupulatnie wykaligrafowanym fragmentom tekstu na bogato zdobionym papierze. Wyraziste sceny oddają liryzm opowieści i wewnętrzne uczucia bohaterów.
• Eiri Genji monogatari - Ilustrowana opowieść o Genji to drukowana książka The Tale of Genji, która została wydana w okresie Edo.
• Genji monogatari taisei - Kompleksowe studium opowieści o Genji - studium Opowieści o Genji napisane i skompilowane przez Kikana Ikeda, poświęcone głównie różnicom między różnymi wersjami tekstu.
• Genji Monogatari Toshidate - Chronologie (源氏物語年立) – „Genji monogatari toshidate”, znany również jako „Genji monogatari toshidachi”, chronologicznie porządkuje wydarzenia w świecie Tale of Genji na podstawie wieku główny bohater (Hikaru Genji w pierwszej i drugiej części oraz Kaoru w trzeciej).

• Heike monogatari (jap. 平家物語) – anonimowy japoński epos rycerski z gatunku gunki-monogatari, opowiadający o rywalizacji rodów Taira (Heike) i Minamoto (Genji) w XII-wiecznej Japonii. Epos opisuje długi ciąg wydarzeń, których kulminacją była toczona w latach 1180–1185 wojna Gempei. Można go podzielić na trzy wyraźnie odrębne części. Główną postacią pierwszej części utworu jest Kiyomori Taira, w drugiej i trzeciej na pierwszy plan wysuwają się przedstawiciele rodu Minamoto: Yoshinaka, Yoritomo i Yoshitsune. Finalnym elementem narracji jest bitwa w zatoce Dan-no-Ura, która zakończyła się ostateczną klęską rodu Taira. W utworze silnie podkreślono wątki wypływające z myśli buddyjskiej: nietrwałość rzeczy i sprawiedliwą odpłatę za popełnione czyny.
  Utwór zachował się w około 80 wariantach, różniących się długością. Część z nich przeznaczona jest do czytania, część natomiast do melorecytacji. Niemożliwe jest wskazanie konkretnego autora, a utwór najprawdopodobniej rozwijał się stopniowo na drodze kompilacji różnych tekstów. Zasadniczy zrąb eposu datowany jest na okres między 1202 a 1221 rokiem, najbardziej znana wersja przeznaczona do melorecytacji pochodzi natomiast z 1371 roku. Przepełniony ideałami moralnymi charakterystycznymi dla klasy samurajów tekst Heike monogatari stanowił przez wieki źródło natchnienia dla innych pisarzy, adaptowany był na potrzeby teatru nō i kabuki, a współcześnie przenoszony na ekrany.

• Ise monogatari - Zbiór powstał około 980 roku a jego najstarsza zachowana wersja pochodzi jednak z przełomu XII i XIII wieku. Zawarte w Ise monogatari opowiadania układają się w – osadzoną co prawda w świecie fikcji – biograficzną opowieść o poecie, identyfikowanym jako Ariwara no Narihira (825–880). Jest on także uznawany tradycyjnie za autora utworu, który w rzeczywistości pozostaje anonimowy, a zawarte w nim poezje wyszły spod ręki różnych autorów. Tematem przewodnim wierszy jest idealistyczny obraz miłości między kobietą a mężczyzną

• Jiraiya Gōketsu Monogatari (jap. 児雷也豪傑譚 "Opowieść o wspaniałym Jiraiya" lub "Ballada o bohaterskim Jiraiya") – opowieść z japońskiego folkloru. Jej główny bohater, o imieniu Jiraiya, był dziedzicem potężnego klanu na wyspie Kiusiu. Kiedy klan popadł w ruinę, Jiraiya przybył do prowincji Echigo (dziś prefektura Niigata), gdzie został wakō (piratem). Po latach doszedł do pozycji przywódcy rabusiów. Nieśmiertelny, mieszkający na górze Myōkō (Myōkō-san; zwana także Echigofuji), nauczył Jiraiyę żabiej magii. Nie pomogło mu to jednak zwyciężyć swego znienawidzonego wroga, człowieka który doprowadził jego klan do ruiny - starca imieniem Sarashina. Jiraiya poślubił piękną księżniczkę Tsunade. Jeden z uczniów Jiraiyi - Yashagorō opanował magię węży i przybrał imię Orochimaru. Pod tym przydomkiem zaatakował swego mentora. Razem ze swoją żoną, Jiraiya stoczył walkę z wiarołomnym protegowanym. W starciu zostali otruci jadem i stracili przytomność. Uratowali ich uczniowie Jiraiyi.

• Taketori monogatari (jap. 竹取物語 Opowieść o zbieraczu bambusu ) – japońska opowieść z wczesnego okresu Heian (794–1185), najstarszy zabytek japońskiej prozy artystycznej. Jest to historia "księżycowej dziewczyny" o imieniu Kaguyahime (Kaguya-hime, Kaguya), czyli Świetlana, którą ubogi staruszek, zbieracz bambusu, znalazł jako niemowlę, wewnątrz jednej z łodyg, która błyszczała światłem.

• Konjaku monogatari (jap. 今昔物語 Opowieści o rzeczach dawnych), pełny tytuł: Konjaku monogatarishū (jap. 今昔物語集 Zbiór opowieści o rzeczach dawnych) – japoński zbiór opowieści zarówno realistycznych, jak i fantastycznych, anegdot, historii o życiu dworskim.

Kolejne zwoje zawierają opowieści posegregowane tematycznie:

I–V – opowieści buddyjskie z literatury indyjskiej

VI–IX – opowieści buddyjskie z literatury chińskiej

X – chińskie opowieści obyczajowe

XI–XX – japońskie opowieści buddyjskie

XXII–XXXI – japońskie opowieści obyczajowe. 

• Mumyo Monogatari / Kenkyu Monogatari/ Mumyo Zoshi (無名草子) - Historia bez imienia to klasyk z wczesnego okresu Kamakura i najstarsza krytyka literatury w Japonii. Jest też krytyką Ocho Monogatari (opowieści z okresu Heian i Kamakura ) z kobiecej perspektywy.

Dominująca teoria głosi, że autorem Mumyo Zoshi jest córka Fujiwara no Toshinari (Koshibe no Zenni). Monogatari ukończono w latach 1196-1202.

Utwór nawiązuje do stylu dialogu między 83-letnią zakonnicą, która w młodym wieku służyła matce Kokamonina, Kitanomandokoro (prawnej żonie regenta lub głównego doradcy cesarza), a młodymi damami dworu mieszkającymi u stóp Góra Higashiyama z czterema rozdziałami: „Przedmowa”, „Krytyka Monogatari (opowieści),”, „Krytyka Kashu (zbiór poezji)” i „Krytyka kobiet”. 

 

„Krytyka Monogatari” rozpoczyna się krótkim przeglądem rozdziałów, postaci i imponujących scen „Opowieści o Genji”, po której następuje omówienie tsukuri monogatari ” (powieści fikcyjnych) z okresu Heian, takich jak „Sagoromo Monogatari” (Opowieść o Sagoromo), „Yowa no Nezame” (Przebudzenie o północy), „Mitsu no Hamamatsu” (Hamatsu Chunagon Monogatari [Opowieść o Hamamatsu Chunagon ]) i „ Torikaebaya Monogatari ” (Podmieńcy).

W następnym rozdziale , dyskusje skupiają się na opowiadaniach poetyckich i zbiorach poezji, takich jak „Ise Monogatari” (Opowieści Ise) i „Yamato Monogatari (Opowieści Yamato) i przejście do „Manyoshu” (najstarszej antologii poezji japońskiej), siedmiu głównych imperialnych antologii poezji, osobistych antologii i konkursów poetyckich. W ostatnim rozdziale o kobietach gwiazdy cesarskiego dworu, takie jak Sei Shonagon, Murasaki Shikibu, Izumi Shikibu, Koshikibu no Naishi, Yamato no Senji i Kojiju są tematami dyskusji, ale autor wydaje się pochwalić Ise, który był poetą, Cesarską Księżniczką Senshi, Fujiwara no Teishi i Fujiwara no Kanshi. Każda z czterech kobiet miała własny stosunek do swojego życia. Książka kończy się stwierdzeniem, że pozostawia krytykę mężczyzn innym opowieściom, takim jak „ Okagam ” (Wielkie lustro). 

 

Mumyo Zoshi jest cennym dziełem literackim nie tylko dla badań nad rozproszonymi i zaginionymi opowieściami, ale także dla zrozumienia, w jaki sposób ludzie we wczesnym średniowieczu przyjmowali literaturę Heian.