Konfucjanizm

Konfucjanizm (儒學, rúxué, lub 儒家, rújiā) – system filozoficzno-religijny zapoczątkowany w Chinach przez Konfucjusza (Kong Fuzi, Kongzi) w V wieku p.n.e., a następnie rozwinięty m.in. przez Mencjusza (konfucjanizm idealistyczny) i Xunzi (konfucjanizm realistyczny) w III wieku p.n.e. 

Konfucjanizm głosi, że zbudowanie idealnego społeczeństwa i osiągnięcie pokoju na świecie jest możliwe pod warunkiem przestrzegania obowiązków wynikających z hierarchii społecznej oraz zachowywania tradycji, czystości, ładu i porządku. Dokładne określenie, czy konfucjanizm jest religią, czy filozofią jest trudne. Według europejskich kryteriów jest to mieszanka pojęć religijnych, społecznych, ekonomicznych, etycznych i obyczajowych tworzących spójny, choć nie do końca zdefiniowany światopogląd.

Konfucjanizm rozpowszechnił się w Chinach i Korei (początek I w. n.e.), a także w Wietnamie i Japonii, stając się dominującą doktryną państwowo-religijną tych krajów, kształtującą ich politykę i obyczaje do czasów współczesnych. Jego złożoność powodowała, że w pełnej formie był on wyznawany tylko przez ludzi wykształconych, w tym urzędników państwowych zwanych mandarynami oraz dwór cesarski. Osoby znające dobrze tradycję, rytuał i podstawy filozoficzne konfucjanizmu nazywały siebie junzi (chiń. syn władcy), co oznacza „człowiek wyższego stanu”, „człowiek szlachetny”. Dla pozostałych ludzi konfucjanizm sprowadzał się do stosunkowo prostych reguł postępowania, odmiennych dla różnych ludzi zależnie od ich miejsca w hierarchii społecznej. Niemniej istnieje też rodzaj „dekalogu”, który jest wspólny wszystkim wyznawcom konfucjanizmu znany jako pięć powinności.

Podstawowe pojęcia konfucjanizmu

Konfucjanizm wywodzi się w niemal prostej linii ze starych wierzeń chińskich, w których kluczową rolę odgrywał kult przodków. W wierzeniach tych przyjmowano zasadę, że mężczyźni, którzy przeszli przez życie w godny sposób (czyli założyli i utrzymali liczną i dobrze prosperującą rodzinę) tworzą po śmierci rodzaj grupowego ducha, który kieruje losem późniejszych pokoleń.

- Niebo

Koncepcja wspólnego ducha przodków została w konfucjanizmie przeniesiona na wyższy stopień abstrakcji. W konfucjanizmie przyjęto, że wszyscy „godni” przodkowie, ze wszystkich wcześniejszych pokoleń łączą się w jeden, bezosobowy byt absolutny sterujący losami świata, który oznaczano w tekstach tym samym znakiem co słowo „niebo”. Niebo (天, Tian) jest kluczowym pojęciem w konfucjanizmie, choć nie jest ono dokładnie zdefiniowane.

- Niebiański porządek, niebiański spokój

Sterowanie losami świata przez niebo nie odbywa się jednak bezpośrednio, tak jak to ma miejsce w przypadku koncepcji chrześcijańskiego Boga, lecz poprzez rodzaj życzliwej propozycji – rodzaju idealnego planu dla świata, którego pełne wykonanie zapewniłoby stworzenie doskonałych relacji między wszystkimi stworzeniami. Stan taki określa się jako tzw. niebiański spokój. Osiągnięcie tego stanu zależy jednak od dobrej woli i działań ludzi aktualnie żyjących na świecie i niebo nie ma żadnej bezpośredniej mocy, którą by mogło narzucić ludziom ów stan. Postępowanie przybliżające do tego stanu jest w systemie etycznym konfucjanizmu równoznaczne z postępowaniem dobrym, zaś oddalające od tego stanu postępowaniem złym.

- Rytuał i obyczaje

Zadaniem mądrych i godnych ludzi w pierwszej kolejności jest rozpoznanie planu nieba – czyli nauczenie się co jest zgodne, a co nie jest z niebiańskim porządkiem. Jest to podstawowa wiedza, bez której nie można w żaden sposób osiągnąć stanu niebiańskiego spokoju. Wiedza ta nie jest nikomu dana automatycznie i można ją posiąść wyłącznie poprzez obserwację skutków działań swoich i innych ludzi, przy czym przyjmuje się tutaj, że dowodem na działanie zgodne z niebiańskim porządkiem, jest fakt, że w długiej perspektywie czasowej owo działanie przyniosło pozytywny skutek. Szczególne znaczenie ma tu zwłaszcza studiowanie efektów działań wcześniejszych pokoleń, aby uniknąć powielania ich błędów, a za to powtarzać jak najczęściej działania, które przyniosły pozytywne skutki.

Im więcej tego rodzaju wiedzy się zgromadzi i im bardziej będzie ona szczegółowa, tym większa szansa osiągnięcia niebiańskiego spokoju przez aktualnie żyjące pokolenie ludzi. Raz ustalona zgodność danego działania z niebiańskim porządkiem staje się swojego rodzaju świętością, którą należy w przyszłości jak najdokładniej powielać. Stąd, tradycja w konfucjanizmie ma tendencje do przeradzania się w sztywny rytuał.

- Cnota, lojalność i humanizm

Do postępowania zgodnego z niebiańskim porządkiem jest jednak potrzebna nie tylko znajomość, lecz także silna wola, aby postępować zgodnie ze swoją wiedzą niezależnie od okoliczności. Taka niezłomna wola jest podstawową cnotą konfucjańską i przyjmuje się, że podstawowym celem wychowania w rodzinie jest właśnie zaszczepienie tej woli ludziom. Konfucjusz przyjmował, że nawet jeśli rodzice posiadają tylko szczątkową wiedzę na temat niebiańskiego planu – zawsze mogą zaszczepić przynajmniej ogólną cnotę swoim dzieciom, poprzez nauczenie dobrowolnego podporządkowania się ich nakazom i to, paradoksalnie, nawet wtedy, gdy te nakazy nie są do końca zgodne z niebiańskim porządkiem. Ten rodzaj myślenia – podporządkowywanie się autorytetowi w celu kultywowania cnoty – nawet wtedy, gdy być może nie ma on racji – jest bardzo charakterystyczne dla całego systemu etycznego konfucjanizmu. Z drugiej strony cnota konfucjańska w przypadku osób mających władzę i autorytet wyraża się w pojęciu, które tłumaczy się często jako „humanizm”. Humanizm władcy to umiejętność ograniczania swojej władzy, tak aby jego decyzje nie krzywdziły poddanych jego władzy osób.

Rytuał, który w całym systemie konfucjańskim odgrywa tak istotną rolę, zyskuje szczególnie duże znaczenie w rządzeniu państwem. Nauczanie i jak najwierniejsze kultywowanie rytuału jest według tego systemu najbardziej efektywnym sposobem rządzenia. Rytuał ten powinien być szczególnie kultywowany na dworze władcy, który stanowi wzorzec właściwej organizacji dla wszystkich poddanych. Z drugiej strony wciągnięcie w rytuał jak największej rzeszy ludzi daje im poczucie przynależności do państwa i satysfakcję z zajmowania w nim ściśle określonego miejsca. Dla państw konfucjańskich charakterystyczne było budowanie specjalnych pałaców paradnych, które nie posiadały ścian i stały na podwyższeniu w centralnym punkcie ogromnych placów, na którym jak najczęściej odbywano specjalne ceremonie, w których każdy szczegół – od stroju władcy po miejsce gdzie powinna stać sprzątaczka były możliwie jak najściślej ustalone i niezmienne, tworząc rodzaj skomplikowanej liturgii, tworzącej choć na chwilę niebiański spokój na ziemi. Największym tego rodzaju miejscem na świecie – mogącym pomieścić naraz ok. miliona osób jest słynny Plac Niebiańskiego Spokoju (Tian’anmen) w Pekinie.

Ideałem konfucjańskim było stworzenie takiego państwa, w którym rządziłby sam, czysty rytuał, działający zupełnie samorzutnie i nie wymagający już zupełnie „ręcznych” ingerencji władcy. W praktyce jednak takie podejście do rządzenia państwem powodowało, że władca był wcześniej czy później pozbawiany realnej władzy, którą faktycznie przejmowała grupa konserwatywnie nastawionych urzędników państwowych stojących formalnie na straży przestrzegania rytuału, a w rzeczywistości wykorzystujących ją do osiągania własnych, osobistych celów.

Państwowy rytuał konfucjański, mimo że bywał sprawnym narzędziem władzy, stanowił też poważną przeszkodę w dokonywaniu jakichkolwiek zmian struktury społecznej, co w rezultacie doprowadzało, na skutek niemożności adaptowania się do zmian zachodzących w zewnętrznym świecie, do stopniowego upadku kolejnych reform tych państw.