Lekcje języka pāḷijskiego cz.1: Alfabet

Pāḷi to nazwa dialektu zaliczającego się do indoaryjskiej grupy języków indoeuropejskich. W tym języku spisano nauki Buddhy, zawarte w Tipiṭace, Trójkoszu kanonu pism buddyjskich. „Pāḷi” dosłownie oznacza „szereg” lub „wiersz”. Teksty w języku pāḷijskim spisywano w różnych okresach oraz dostosowywano do miejscowych form transkrypcyjnych. W dzisiejszych czasach buddyści na Sri Lance i w Azji Południowo-Wschodniej używają własnych alfabetów do zapisywania tego uniwersalnego, kanonicznego języka theravādy.

Przedstawiona poniżej forma zapisu języka Pāḷi z charakterystycznymi znakami diakrytycznymi powstała w oparciu o alfabet łaciński. Alfabet ten składa się z czterdziestu jeden znaków — ośmiu samogłosek i trzydziestu trzech spółgłosek.

8 SAMOGŁOSEK (Pāḷi: sara) to: a, ā, i, ī, u, ū, e, o.

Samogłoski „a”, „i”, „u” są krótkie, zaś „ā”, „ī”, „ū” są długie; „e” i „o” są wymawiane długo za wyjątkiem sytuacji, gdzie występują przed podwójną spółgłoską, np.:

deva (długie „e”) — mettā (krótkie „e”);

loka (długie „o”) — phoṭṭhabbā (krótkie „o”).

33 SPÓŁGŁOSKI (Pāḷi: vyañjana):

grupa ka — gardłowe: k, kh, g, gh, ṅ

grupa ca — podniebienne (miękkie): c, ch, j, jh, ñ

grupa ṭa — podniebienne (cofnięte): ṭ, ṭh, ḍ, ḍh, ṇ

grupa ta — zębowe: t, th, d, dh, n

grupa pa — wargowe: p, ph, b, bh, m

pozostałe — podniebienne (miękkie): y

— podniebienne (cofnięte): r

— zębowe: l

— zębowo-wargowe: v

— zębne (ciche): s

— przydechowe: h

— podniebienne (cofnięte): ḷ

— nosowe: ṃ

Piąta w kolejności spółgłoska w każdej z pierwszych pięciu grup jest nosowa. Wszystkie spółgłoski przydechowe „kh”, „gh”, „ṭh”, „ḍh”, „th”, „dh”, „ph”, „bh” wymawia się ze słyszalnym wydechem po spółgłosce. Najlepiej ćwiczyć ich wymowę mając kartkę papieru przed ustami, która podczas wymowy tych spółgłosek powinna się wyraźnie poruszać na skutek wydechu. Zatem „th” należy wymawiać nie jak w słowie „tchawica”, lecz raczej jak w angielskiej nazwie kraju „Thailand”. Podobnie „ph” wymawia się nie jak w słowie „pchać”, ani tym bardziej nie jako „f” w angielskim słowie „photo”, lecz tak jak wymawia się prawidłowo w nazwie miasta „Phuket”.

Cofnięte spółgłoski „ṭ”, „ṭh”, „ḍ”, „ḍh”, „ṇ” należy wymawiać z czubkiem języka lekko cofniętym, nie dotykając zębów, lecz najwyższej części podniebienia twardego, tuż nad dziąsłami.

Przy wymawianiu spółgłosek zębowych „t”, „th”, „d”, „dh”, „n” czubek języka dotyka górnych zębów.

Spółgłoskę „c” wymawia się jak polskie „ć/ci”, „j” jak polskie „dź/dzi”, „ñ” jak polskie „ń/ni” (głoski z dodatkowym "i" jeśli po nich występuje samogłoska), „y” jak polskie „j”.

Spółgłoski „k”, „g”, „t”, „d”, „n”, „p”, „b”, „m”, „r”, „l”, „s”, „h” wymawia się tak samo jak w języku polskim. Spółgłoski „ṅ” i „ṃ” wymawia się podobnie do tylnojęzykowego „n” w wyrazie „ring” (gdzie "g" jest nieme).

Podwójne spółgłoski wymawia się jako jedną, robiąc krótką pauzę. Nie będzie to więc Bud-dha a raczej Bu…dha, podobnie jak w języku polskim można wymawiać jedno „k” z krótką pauzą w słowie „lekko” bądź jak „b” w słowie „hobby”.

Spółgłoskę „v” zasadniczo wymawia się jak polskie „w”, jednak czasem można usłyszeć zamiast tego dźwięk zbliżony do polskiego „ł”, np. wyraz „vata” czyta się raczej jak „łata”, niż jak „wata”.

Na koniec warto zaznaczyć, że nie ma jednej, poprawnej, „ortodoksyjnej” wymowy języka pāḷijskiego. Język ten przez wieki asymilując się do różnych kultur i różnych ludów, zmieniał także swoje brzmienie, dlatego w dzisiejszych czasach istnieją poważne problemy z odczytywaniem klasycznych tekstów.

Zachodni badacze buddyzmu wykształcili pewien styl wymowy, jednak nie ma żadnych dowodów na to, że ten system jest poprawny. Warto zauważyć, że Pāḷi jest językiem indoeuropejskim, natomiast ludność południowo- wschodniej Azji, która zachowała język pāḷijski, sama w większości mówi językami niespokrewnionymi z grupą indoeuropejską. Wyjątkiem jest tu syngaleski, którym posługuje się większość ludności Sri Lanki — należy on do rodziny indoeuropejskiej i to właśnie na nim badacze oparli system współczesnej wymowy pāḷijskiego.

Odwiedzając tradycyjne buddyjskie kraje Theravādy, można natknąć się zatem na różnie brzmiące recytacje czy wymowę pāḷijskiego. Np. w Kambodży można usłyszeć zamiast „balaṃ” — "beleng”, a zamiast „piṇḍapāta” — „bindabat”. Birma wykształciła swój własny „dialekt” pāḷijski, prawdopodobnie bazując na alfabecie Monów, dlatego „paccayo” jest tam wymawiane jak „pissajo” a „gacchāmi” jak „gissami”. Co ciekawe, zachowana w Birmie wymowa „j” jako „z” jest dość prawdopodobna. W Laosie — w którym, jak niemal we wszystkich krajach południowo-wschodniej Azji — występuje problem z wymową spółgłosek wargowych, zamiast „pañha” wymawia się „banhā”, a zamiast „dāna” — „tāna”. W Tajlandii, która zapożyczyła wymowę laotańską (a nie na odwrót), jest podobnie. Nawet na samej Sri Lance występują różnice w stosunku do wymowy przyjętej przez zachodnich badaczy. Chociaż jest to jedyny kraj, w którym można usłyszeć oryginalnie brzmiące spółgłoski podniebienne-cofnięte oraz gdzie przestrzega się długości wymowy samogłosek, to np. każde krótkie „a” występujące na końcu wyrazu wymawia się tam jak „æ” — zatem „kusumena nena” brzmi bardziej jak „kusumene nene”.

Jak widać, nie istnieje jeden system wymowy pāḷijskiego, jednak przedstawiona powyżej propozycja wymowy jest najbardziej prawdopodobna i została skomponowana w oparciu o dotychczasową wiedzę zebraną na temat języków indoaryjskich.

Należy jednak pamiętać, że Tipiṭaka posiada liczne komentarze do tekstów podstawowych. Niektóre z tych komentarzy, czy nawet sub-komentarzy, chociaż zapisane zostały w języku pāḷijskim, to mają liczne naleciałości regionalne — w zależności od tego, gdzie powstały (najczęściej w Birmie lub w Tajlandii). I tak można już w kanonie dostrzec problemy w zapisie, gdzie podstawą było nieporozumienie związane z wymową. Abyāpajja / Avyāpajja jest najlepszym tego przykładem. Ponieważ wielu mnichów nie potrafiło wymówić "b", przyjęło się niepoprawne zapisywanie tego słowa jako "avyāpajja". Tak więc fakt, że coś jest zapisane w Tipiṭace nie oznacza że jest starożytne lub spisane około 1 wieku przed Chrystusem. Ten błąd jest najprawdopodobniej znacznie późniejszy, prawdopodobnie powstał w Birmie, około X wieku lub później.