Królewski kroniki Birmy cz.2

Wczesne kroniki

Do wczesnych kronik zaliczamy rękopisy sporządzone na liściach palmowych przed XVIII wiekiem, kiedy to po raz pierwszy pojawiły się kroniki narodowe. Spośród najstarszych dzieł – pochodzących z okresu Paganu i początków królestwa Ava (do początku XV wieku) – których nazwy wspominane są przez inskrypcje i późniejszych kronikarzy, przetrwały do dziś tylko dwie uzupełniające kroniki z końca XIII wieku i początku XV wieku Pozostałe wczesne kroniki pochodzą dopiero z XVI wieku

Z różnych powodów wiele spośród wczesnych kronik nie przetrwało do naszych czasów. Po pierwsze, najstarsze manuskrypty, sporządzane przed XV wiekiem, były niezwykle rzadkie i bardzo kosztowne. (Powstały w 1273 roku w Paganie rękopis Tripiṭaki kosztował 3000 kiatów srebra, za które można było kupić ponad 2000 ha pól ryżowych.) Koszt wytworzenia rękopisu (jego stworzenia oraz kopiowania) obniżył się w okresie królestwa Ava wraz z upowszechnieniem się umiejętności pisania, a literatura birmańska „stała się bardziej obszerna i zróżnicowana”. Nawet jednak wtedy większość kronik nie miała szans przetrwać wojen – głównego w historii Birmy czynnika odpowiedzialnego za niszczenie źródeł historycznych. Dzieje Birmy pełne są przykładów zwycięskich armii niszczących historyczne zapisy podbitych przez siebie królestw: w roku 1287 kroniki Paganu zniszczone zostały w wyniku mongolskich najazdów; dokumenty królestwa Ava zniszczyły w latach 1525 i 1527 armie Konfederacji Państw Szanów; kroniki Hanthawaddy pochłonęła rebelia z roku 1565; kroniki Taungngu zniszczyły w roku 1600 siły królestwa Mrauk U; kolejne kroniki Taungngu zostały zniszczone w 1754 r. podczas najazdu Odrodzonego Królestwa Hanthawaddy; reszta zapisów historycznych Hanthawaddy padła ofiarą żołnierzy Konbaung w 1757 r.; zapisy arakańskie zniszczyło w 1785 r. Konbaung; zapisy Konbaung w 1885 r. – Brytyjczycy. Nie dziwi fakt, że w stanie najmniej zdekompletowanym przetrwały kroniki dynastii panujących w Górnej Birmie, często bywających zwycięzcami wojen. Nawet w przypadku tych kronik, które przetrwały wojny, „nie istniały żadne metody przechowywania dokumentów w specjalnych pomieszczeniach; pleśń, mrówki i przypadkowo zaprószony ogień nie pozwoliły wielu rękopisom osiągnąć starości”. Te dokumenty, które przetrwały zawdzięczają to jedynie prywatnym osobom żyjącym poza stolicą, pieczołowicie kopiującym oryginalne rękopisy sporządzone na palmowych liściach. Przetrwaniu rękopisów sprzyjało także upowszechnianie się wśród mieszkańców doliny Irawadi umiejętności czytania i pisania. W XV wieku, gdy odsetek ludzi piśmiennych był nadal jeszcze niski, prace związane z pisaniem spoczywały głównie na barkach mnichów, jednak już pod koniec XVIII wieku zadania takie wypełniały na ogół osoby z ludu, gdyż ponad 50% dorosłych mężczyzn umiało czytać i pisać.

W następstwie działania wszystkich tych czynników najstarsze zachowane „kroniki” nie są nawet pełnymi oficjalnymi kronikami swych czasów. Najstarsza istniejąca kronika, Zatadawbon Yazawin (Kronika Królewskich Horoskopów) zredagowana pod koniec XIII wieku przez dworskich astrologów, była w pierwszym rzędzie rejestrem dat związanych z panowaniem królów Górnej Birmy. Podobnie następna w kolejności spośród przetrwałych do dziś kronik, napisana w 1502 roku Yazawin Kyaw (Znakomita Kronika), miała głównie charakter dokumentu religijnego: tylko 1/7 tego dzieła dotyczy spraw birmańskich królów sięgając wstecz do roku 1496. W istocie nie była ona nawet pomyślana jako autorytatywna kronika, gdyż sam jej autor oświadcza, iż w tym czasie istniała już oficjalna kronika dworu Ava.

Ogólnie rzecz biorąc, najstarsze kroniki mogą być podzielone na 3 kategorie:

(1) historie rywalizujących królestw XIV-XVI wieku, 

(2) starożytne historie królestw dawnych epok (sprzed XIV wieku),

oraz (3) biografie słynnych królów.

Temat-Przykłady

1. Historie współczesnych królestw Zatadawbon Yazawin (Kronika Królewskich Horoskopów)

Yazawin Kyaw (Znakomita Kronika)

Inwa Yazawin (Kronika Królestwa Ava)

Ketumadi Yazawin (Kronika Początków Dynastii Taungngu)

Hanthawaddy Yazawin (Kronika Królestwa Hanthawaddy)

Zinme Yazawin (Kronika Lanna)

Pawtugi Yazawin (Kronika Portugalczyków)

2. Historie dawnych królestw Tagaung Yazawin (Kronika Królestwa Tagaung)

Pagan Yazawin Haung (Stara Kronika Dynastii Pagan)

3. Biografie słynnych królów Razadarit Ayedawbon (kronika króla Razadarita i jego poprzedników)

Hanthawaddy Hsinbyushin Ayedawbon (kronika króla Bayinnaunga)

Wiele spośród wczesnych kronik przetrwało w jakiejś postaci przynajmniej do początku XVIII wieku, gdyż zostały wymienione przez Maha Yazawin. Analiza ustępów z tych kronik, cytowanych bezpośrednio w Maha Yazawin, pokazuje że, sądząc po używanym języku, były to prawdopodobnie XVI-wieczne kopie kronik oryginalnych, a do tego, sądząc z kolei po braku określonych dat sprzed okresu Taungngu, były to kopie niekompletne i wykonane tylko częściowo.

Kroniki narodowe

Przedruk Maha Yazawin z roku 2006

Pierwsza wyczerpująca birmańska kronika narodowa powstała dopiero w 1724 roku. Kolejne kroniki pozostawały pod jej silnym wpływem.

• Maha Yazawin

Pierwszą obszerną kroniką stanowiącą syntezę dziejów starożytnych, regionalnych, zagranicznych oraz biografii była Maha Yazawin (Wielka Kronika), napisana w roku 1724 (z niewielkim uzupełnieniem w roku 1729) przez niejakiego U Kalę, urzędnika na dworze Taungngu. Kala splótł razem w jedną spójną narodową narrację wszystkie birmańskie kroniki regionalne oraz kroniki zagraniczne (Mahavamsę i Kronikę Królestwa Ayutthaya). Stworzył on trzy wersje kroniki różniące się długością: Maha Yazawin Gyi (pełna wersja licząca 21 tomów), Yazawin Lat (wersja średnia, 10-tomowa), Yazawin Gyok (wersja skrócona, w jednym tomie). Ponieważ powstała ona pod koniec okresu panowania dynastii Taungngu, Maha Yazawin skupia się na datach i opisach wydarzeń związanych z królami tej dynastii. Życie każdego z królów przedstawiane jest, o ile to możliwe, chronologicznie – od narodzin do śmierci lub utraty tronu. Jednak zawarty w kronice opis wcześniejszych okresów ma charakter o wiele bardziej szkicowy, z podaniem w większości przypadków jedynie roku wydarzenia, a nie pełnej jego daty. Oznacza to, że Kala nie miał dostępu do pełnych wersji wcześniejszych kronik oraz że nie sięgał w swej pracy po inskrypcje, co pozwoliłoby mu poznać dokładniejsze daty wydarzeń i zweryfikować dodatkowo ich prawdziwość.

• Yazawin Thit

Kolejna ważna kronika, napisana w roku 1798 Yazawin Thit (Nowa Kronika), była próbą weryfikacji informacji zawartych w Maha Yazawin na podstawie źródeł epigraficznych. (Jest to pierwsza w Azji Południowo-Wschodniej praca historyczna stworzona na podstawie źródeł epigraficznych. Dowodzi to, że historycy w tej części świata zaczęli sięgać po epigrafikę, jako źródło i narzędzie weryfikacji informacji, mniej więcej w tym samym czasie, gdy praktykę tę zaczęto stosować po raz pierwszy w Europie, nawet jeśli działania podejmowane przez Twinthina nie „wyewoluowały w formalną metodę”) Jej autor, Twinthin Taikwun Maha Sithu, sprawdził ponad 600 wyrytych w kamieniu inskrypcji, które zostały w latach 1783–1793 skopiowane i zebrane z całego kraju na polecenie króla Bodawpayi chcącego zgromadzić źródła pozwalające zweryfikować dokładność informacji podawanych przez Maha Yazawin. Jest to jedyna birmańska kronika (poza Zatadawbon Yazawin), której treść uporządkowano według dynastii i okresów – w przypadku wszystkich pozostałych narracja odpowiada ściśle linearnemu porządkowi królów – a także pierwsza, która wiąże pochodzenie birmańskiej monarchii z dziejami buddyzmu.

Yazawin Thit opisuje wydarzenia, jakie zaszły do roku 1785, a także zawiera liczne poprawki i krytykę kronik wcześniejszych. Nie została ona jednak dobrze przyjęta i ostatecznie spotkało ją odrzucenie przez króla i dwór, którzy uznali że zawarta w niej krytyka starszych kronik jest nadmiernie ostra. Stała się ona znana pod nazwą A-pe-gan Yazawin (အပယ်ခံ ရာဇဝင်, Wyrzucona Kronika).

Niemniej jednak, kiedy w roku 1832 ukazała się Hmannan Yazawin – pierwsza zaakceptowana oficjalnie kronika dynastii Konbaung – uwzględniała ona wiele poprawek dokonanych przez Yazawin Thit, zwłaszcza tych dotyczących dat związanych z panowaniem królów Paganu. Współczesna nauka zwraca uwagę na nowatorskie podejście kroniki do epigrafiki, nie dostrzega za to jej nadmiernego krytycyzmu. Twierdzi się raczej, że mimo całego swego krytycznego ładunku i dokonanych poprawek, kronika ta w przeważającej mierze podtrzymuje tradycyjne narracje i „została – jak to się czyni wszędzie na świecie – napisana z intencjami dydaktycznymi”.

• Hmannan Yazawin

Hmannan Yazawin, znana w literaturze angielskojęzycznej jako Glass Palace Chronicle (Kronika Szklanego Pałacu) została spisana przez Królewską Komisję Historyczną w latach 1829–1832. Opisuje ona wydarzenia jakie zaszły do roku 1821 włącznie, czyli do okresu tuż przed wybuchem I wojny brytyjsko-birmańskiej (1824–1826). Komisja korzystała w swej pracy z kilku istniejących kronik oraz lokalnych historii (thamaing) i inskrypcji zebranych przez Bodawpayę, jak też z eigyin (utworów poetyckich opisujących czyny królów) i mawgun (poematów panegirycznych). Chociaż autorzy kroniki podważali wiarygodność niektórych starszych zapisów, ogólnie rzecz biorąc zachowali treści zawarte w Maha Yazawin i Yazawin Thit. Najważniejszym nowym elementem tej kroniki było odrzucenie dominującego do tego czasu przedbuddyjskiego mitu założycielskiego birmańskiej monarchii i powiązanie jej z klanem Buddy oraz z pierwszym królem mitologii buddyjskiej – Maha Sammata. (Przewodniczący Królewskiej Komisji Historycznej, Monywe Sayadaw, w 1831 roku opublikował kronikę podobną do Hmannan Yazawin nazywaną Maha Yazawin Kyaw (Wielka Znakomita Kronika). Ten wykształcony mnich zaczął pisać swoje dzieło jeszcze zanim otrzymał stanowisko w Komisji i dokończył je, gdyż nie zgadzał się z niektórymi fragmentami Hmannan Yazawin.)

Druga część Hmannan Yazawin, nazywana też Drugą Kroniką, zredagowana została w latach 1867–1869 już przez inny komitet uczonych. Opisuje ona zdarzenia, jakie zaszły do roku 1854, w tym dwie pierwsze wojny brytyjsko-birmańskie. Według historyka Htin Aunga, zawarta w Drugiej Kronice relacja z dwóch wojen „została napisana z zachowaniem obiektywizmu prawdziwego historyka, a wielkie narodowe klęski opisano dochowując wierności szczegółom.”. W kronice tej użyto nadanych królom pośmiertnie imion Bodawpaya (Królewski Lord Dziadek) i Bagyidawpaya (Królewski Lord Stryj); królowie ci byli odpowiednio dziadkiem i stryjem króla Mindona, który zlecił napisanie kroniki.

Trzeci etap prac nad Hmannan Yazawin miał miejsce w roku 1905, prawie dwadzieścia lat po upadku monarchii birmańskiej. Autorem tej części kroniki został Maung Maung Tin, wybijający się urzędnik brytyjskiej administracji. Tin uzupełnił kronikę do roku 1885, czyli do chwili upadku monarchii, opierając się w swej pracy na dokumentach dworu uzyskanych od kilku członków personelu królewskiej biblioteki, a także na dokumentach przejętych przez Brytyjczyków i przechowywanych w bibliotekach. (Prawie wszystkie zapisy dynastii Konbaung spłonęły, gdy pijani brytyjscy żołnierze spalili królewską bibliotekę wkrótce po poddaniu się króla Thibawa w 1885 roku.) Tin dokonał kolejnego uaktualnienia kroniki w roku 1921 dołączając jako postscriptum informację o śmierci króla Thibawa w 1916 roku.

Lista kronik narodowych

Część III Hmannan Yazawin, czyli Konbaung Set Yazawin

Poniżej przedstawiono listę kronik oficjalnych z dwoma istotnymi wyjątkami. Yazawin Thit, chociaż jej napisanie zostało zlecone oficjalnie przez króla Bodawpayę, nie została zaakceptowana przez dwór Konbaung w roli oficjalnej kroniki królewskiej. Została ona jednak umieszczona na liście, gdyż Hmannan Yazawin zachowała wiele poprawek umieszczonych w Yazawin Thit. Podobnie, Konbaung Set Yazawin, czyli część III Hmannan Yazawin została napisana już po upadku monarchii, nie miała więc charakteru oficjalnego.

Nazwa Data powstania Autor Krótki opis 

Maha Yazawin

Wielka Kronika 1724 U Kala Pierwsza obszerna kronika; obejmuje dzieje monarchii birmańskiej od niepamiętnych czasów do października 1711 roku

Maha Yazawin Thit

Nowa Kronika 1798 Twinthin Taikwun Pierwsza kronika, przy redagowaniu której sięgnięto po źródła epigraficzne w celu weryfikacji faktów z przeszłości; obejmuje okres do roku 1785; odrzucona przez dwór Konbaung

Hmannan Yazawin, część I

Kronika Złotego Pałacu, cz. I 1832 Królewska Komisja Historyczna Opisuje dzieje do roku 1821

Hmannan Yazawin, część II

Kronika Złotego Pałacu, cz. II 1869 Królewska Komisja Historyczna Opisuje dzieje do roku 1854; nazywana też Drugą Kroniką

Hmannan Yazawin, część III

Kronika Złotego Pałacu, cz. III 1905 Maung Maung Tin Opisuje dzieje 1752–1885; nazywana zwykle Konbaung Set Yazawin

Kroniki biograficzne

Nazywane zwykle ayedawbon, kroniki biograficzne opowiadają szczegółowo o życiu najsłynniejszych królów, takich jak Razadarit, Bayinnaung, Nyaungyan czy Alaungpaya. Co warte uwagi, Razadarit Ayedawbon stanowi w istocie pierwszą połowę kroniki królestwa Hanthawaddy. Istnieją co najmniej dwie biografie Alaungpayi zredagowane przez różnych autorów. Hsinbyushin Ayedawbon odnosi się w rzeczywistości panowania króla Bodawpayi, a nie jego bardziej sławnego brata, króla Hsinbyushina.

Nazwa Data powstania Autor Krótki opis 

Zatadawbon Yazawin

Kronika Królewskich Horoskopów od ok. końca XIII w. do XIX w. Różni historycy dworscy Najstarsza z przetrwałych do dzisiaj kronik, z pokolenia na pokolenie uaktualniana i publikowana przez dworskich historyków. Zawiera głównie daty związane z panowaniem królów, począwszy od Paganu aż do dynastii Konbaung oraz horoskopy 36 wybranych władców z okresu od królestwa Paganu do początków Odrodzonego Królestwa Taungngu oraz królów z dynastii Konbaung.

Razadarit Ayedawbon

Kronika Razadarita ok. lat 50. XVI w. Binnya Dala Birmańskie tłumaczenie pierwszej połowy Hanthawaddy Yazawin (1287–1421).

Hanthawaddy Hsinbyushin Ayedawbon

Kronika Bayinnaunga ok. 1580 Yazataman Opisuje życie króla Bayinnaunga do roku 1579.

Alaung Mintayagyi Ayedawbon

Kronika Alaungpayi ok. 1766 Letwe Nawrahta Opisuje życie króla Alaungpayi (1714–1760); istnieją dwie wersje, z których druga napisana została przez Twinthin Taikwuna.

Alaungpaya Ayedawbon

Kronika Alaungpayi ok. 1760 Twinthin Taikwun Opisuje życie króla Alaungpayi (1714–1760); istnieją dwie wersje, z których pierwsza napisana została przez Letwe Nawrahta.

Nyaungyan Mintaya Ayedawbon

Kronika Nyaungyana ok. 1760 Maha Atula Dammikayaza lub Letwe Nawrahta Opisuje życie króla Nyaungyana; oparta na eigyinie króla Minyedeippy stworzonym w roku 1608 przez Shin Than Kho.

Hsinbyushin Ayedawbon

Kronika Bodawpayi ok. 1786–1790 Letwe Nawratha Pomimo mylącego tytułu opisuje początek panowania króla Bodawpayi (1782–1786); nigdy nie została opublikowana, pozostaje ciągle w oryginalnej formie rękopisu sporządzonego na liściach palmowych.

Kroniki regionalne

Kroniki regionalne są historiami różnych drobnych królestw (takich jak królestwo Hanthawaddy czy królestwo Mrauk U) oraz płacących daniny państw wasalnych (wczesne Taungngu, Pyain, większe państwa Szanów – Lanna, Kyaingdôn, Hsenwi i Hsipaw), które utrzymywały własne dwory i dworskich historyków. Kroniki te miały największe znaczenie w okresie drobnych, walczących królestw (od XIV do XVI wieku). Tradycja pisania kronik na lokalnych dworach zaczęła zanikać w dolinie Irawadi począwszy od XVII wieku, kiedy to królowie Odrodzonego Królestwa Taungngu włączyli całą dolinę do głównego systemu administracyjnego. Tradycja ta utrzymała się jedynie w bardziej odległych państwach zależnych, takich jak Kyaingdôn i Lanna, a także, co oczywiste, w niezależnym królestwie Mrauk U do czasu jego podboju przez dynastię Konbaung w roku 1785.

Górna Birma

Ketumadi Toungoo Yazawin

Nazwa Data powstania Autor Krótki opis

Pagan Yazawin XVI w. Znana jako Pagan Yazawin Haung (Stara Kronika Paganu); Jeden rękopis sporządzony na liściach palmowych, przechowywany w zbiorach Universities Historical Research Center w Rangunie

Pagan Yazawin Thit XIX w. U Bhe Nowa Kronika Paganu, formalnie: „Yaza Wunthalini Pagan Yazawin Thit”.

Inwa Yazawin XIV-XVI w. Pełna wersja kroniki nie dotrwała do czasów dzisiejszych. Zachowały się fragmenty cytowane przez Maha Yazawin.

Toungoo Yazawin ok. lat 80. XV wieku Historycy dworscy Przetrwała pochodząca z 1837 roku wersja wcześniejszej kopii; obejmuje władców Taungngu od roku 1279 do 1613

Szczegółowy opis historii rozpoczyna się dopiero od roku 1481, począwszy od objęcia władzy przez gubernatora Min Sithu

Pyay Yazawin ok. XVI w. Obejmuje władców Pyain z lat 1287–1542

Myauk Nan Kyaung Yazawin 1661 Myauk Nan Kyaung Sayadaw Wersja skrócona, zredagowana na polecenie króla Pye

Ramanya

Oryginalne, napisane w języku mon kroniki dwóch głównych królestw z drugiego tysiąclecia po Chrystusie, których ludność się tym językiem posługiwała, nie przetrwały do dzisiaj w swej pełnej formie. Kroniki królestwa Hanthawaddy (1287–1539, 1550–1552) zostały zniszczone w roku 1565 podczas rebelii, na czele której stanęli byli dostojnicy królestwa i której skutkiem było całkowite spalenie Pegu. Podobnie, większość dokumentów Odrodzonego Królestwa Hanthawaddy (1740–1757) zniszczyły w roku 1757 wojska Konbaung. Stąd najstarsze istniejące mońskie kroniki są jedynie fragmentami kronik oryginalnych. Jeszcze przed buntem 1565 roku, pierwsza połowa (obejmująca lata 1287–1421) oryginalnej Hanthawaddy Yazawin została przetłumaczona na język birmański przez Binnya Dalę jako Razadarit Ayedawbon i to właśnie birmańskie tłumaczenie przetrwało do dzisiaj. (Gwoli ścisłości, przetrwały cztery najstarsze kopie sporządzone na liściach palmowych, datowane na prawdopodobnie połowę XVIII wieku. Według analizy przeprowadzonej w 1968 roku przez birmańskiego historyka Pan Hla, ogółem istniało 9 nieco różniących się między sobą wersji kroniki. W 1958 roku Pan Hla przetłumaczył jedną z wersji z powrotem na język mon. W 1968 roku zredagował on też nową (dziesiątą) wersję kroniki, tworząc syntezę opartą na birmańskich wersjach Razadarit, wersji Pak Lat oraz zapisach umieszczonych w Hmannan Yazawin, a także na współczesnych badaniach.)

Zakres innych istniejących do dziś kronik regionalnych jest nawet jeszcze węższy: mają zwykle charakter pomocniczy i zajmują się jedynie specyficznymi tematami. Nidana Arambhakatha (Słowo Wstępne do Legendy) obejmuje genealogię królów i była przypuszczalnie częścią większego traktatu zatytułowanego Ramann'-uppatti-dipaka (Objaśnienie Początków Ramannadesy). Przetrwała do dziś kopia Nidana datowana jest na XVIII wiek, choć zawarta w niej informacja głosi, że oryginalny rękopis został spisany w roku 900 (1538/39 po Chr.). Inna kronika zwana Gavampati, zredagowana prawdopodobnie pomiędzy XVIII a XIX wiekiem, zajmuje się głównie wczesną (legendarną) historią, doszukując się związków między najdawniejszymi królami a Buddą. Kolejna XVIII-wieczna kronika, napisana przez mnicha Slatpat Rajawan Datow Smim Ron (Historia Królów), skoncentrowana jest na kwestiach religijnych i legendarnych, choć w jej zakresie znalazła się też historia świecka, od Śrikszetra i Paganu poczynając, na okresie Hanthawaddy kończąc. Podobnie jak pochodzące z tego samego okresu Gavampati i Hmannan Yazawin, także Slatpat wiąże opisywanych przez siebie królów z Buddą i buddyjską mitologią.

W istocie, na najpełniejszą kompilację historii królestw Monów trzeba było czekać aż do lat 1910 i 1912, kiedy to wydano dwa tomy Kronik Pat Lat. Miała być ona jakoby oparta na zbiorze ukrytych manuskryptów odnalezionych w Pak Lat, w owym czasie zamieszkałej przez Monów enklawie położonej na wschód od Bangkoku. (Pochodzenie i daty powstania manuskryptów wykorzystanych przy tworzeniu kroniki są niepewne i jeszcze w 2005 roku kwestia ta nie była zbadana przez mońskich naukowców w Birmie.) Pak Lat wiąże ze sobą wszystkie istniejące mońskie narracje, w tym historię królestwa Thatôn, przedstawione w Gavampati’s związki królów z Buddą, opisane w Hanthawaddy Yazawin dzieje królów począwszy od Wareru do Shin Sawbu (1287–1472) oraz zawartą w Nidana genealogię królów.

Nazwa Data powstania Autor Krótki opis

Nidana Arambhakatha

Słowo Wstępne do Legendy ok. 1538 Kronika pomocnicza zajmująca się genealogią królów.

Razadarit Ayedawbon

Kronika Razadarita ok. lat 50. XVI w.–1565 Binnya Dala Birmańskie tłumaczenie pierwszej połowy Hanthawaddy Yazawin (1287–1421).

Gavampati od ok. 1710 do XIX wieku Kronika pomocnicza opisująca wczesną, legendarną historię królestw Monów.

Slapat Rajawan (Bago Rajawan) między połową a końcem XVIII w. Sayadaw Athwa Opisuje dzieje 17 dynastii, począwszy od czasów legendarnych, aż do okresu Hanthawaddy.

Lik Amin Asah

Sprawozdanie z Założenia Pegu 1825 Legendarna, wczesna historia królestw Monów.

Kroniki Pak Lat 1910–1912 Nieznany Najpełniejsza istniejąca kompilacja mońskich kronik; pochodzenie oryginalnych rękopisów, na których została oparta, musi jeszcze zostać zbadane.

Arakan

Przedruk Rakhine Razawin Thit z lat 1997–1999

Chociaż najstarsze istniejące dzieło literatury arakańskiej napisane pismem arakańskim (birmańskim), Rakhine Minthami Eigyin (Kołysanka dla księżniczki Arakanu), powstało dopiero w roku 1455, tradycja pisania kronik istniała w Arakanie najprawdopodobniej już co najmniej sto lat wcześniej. (Pismo birmańskie było w użyciu na dworze arakańskim od co najmniej lat 30. XIV wieku, kiedy to kształcił się na nim przyszły król Ava Swasawke. Według Pameli Gutman pisma birmańskiego użyto po raz pierwszy w okresie Lemro (XI-XV w.) do wyrycia inskrypcji na kamieniach.) Istnieją o wiele starsze inskrypcje sporządzone pismem devanagari (niektóre sporządzono już ok. roku 550 po Chr.), brak jednak podstaw by sądzić, że kroniki arakańskie w jakimkolwiek stopniu z tych inskrypcji czerpały, gdyż późniejsi dworscy historycy nie potrafili ich odczytywać. W istocie, większość tych inskrypcji nie została zbadana bądź przetłumaczona do dzisiaj.

Chociaż kroniki arakańskie mogły zostać zredagowane już około XIV wieku, najstarsze istniejące do dziś ich rękopisy pochodzą dopiero z wieku XVIII. Większość prac historycznych powstałych w królestwie Mrauk U nie przetrwało pożaru biblioteki królewskiej spowodowanego przez armię Konbaung w roku 1785. Ogólnemu zniszczeniu umknęły jedynie fragmenty kronik. Pewien arakański mnich podjął próbę uratowania od zniszczenia tak wiele, jak tylko potrafił redagując niezwłocznie po tym wydarzeniu kronikę Dhanyawaddy Yazawin. Jej pisanie zakończył w roku 1788, ale nie można na niej w pełni polegać, gdyż jest ona „dziełem z trzeciej ręki”. Uczeni okresu kolonialnego poskładali razem ocalałe fragmenty Maha Razawin (148 anga, czyli 1776 zapisanych liści palmowych), napisanej przez Do We Rakhine Razawin (48 anga/576 liści) oraz Maha Razawin autorstwa Saya Mi (24 anga/288 liści). Pod koniec XX wieku historyk San Tha Aung mógł potwierdzić istnienie jedynie ośmiu spośród przypuszczalnie pierwotnie 48 prac dotyczących historii Arakanu. Nawet w przypadku tych ośmiu, nie był on pewien wiarygodności zawartych w nich informacji odnoszących się do faktów sprzed 1000 roku po Chrystusie.

Żadna z arakańskich kronik nie została przetłumaczona na język angielski. Oznacza to, że arakańskie zapisy historyczne nie zostały otwarte dla międzynarodowej społeczności naukowej nie znającej języka birmańskiego. Według historyka Michaela Charneya, zapisy te muszą zostać zbadane, gdyż „odniesienia do Arakanu zawarte w kronikach sąsiadów tego kraju, takich jak Pegu, Ayutthaya i Ava, cechują się stronniczością lub zawierają błędne informacje.”

Nazwa Data powstania Autor Krótki opis

Maha Razawin 

Rakhine Razawin Do We 

Inzauk Razawin 

Razawin Linka

Min Razagri Aredaw Sadan

Nazywana też Razawin Haung (Stara Kronika) ok. 1775

Dhanyawaddy Ayedawbon 1788 Rakhine Sayadaw Obejmuje historię Arakanu od roku 825 przed Chr. do 1785 po Chr.

Mizzimadetha Ayedawbon 1823 Ne Myo Zeya Kyawhtin Historia Arakanu (1785–1816) od upadku królestwa Mrauk U do roku 1816,

Maha Razawin (Saya Me) ok. 1840 Saya Me Rękopis na liściach palmowych zebranych przez Brytyjczyków.

Rakhine Razawin Thit 1931 Shin Sandamala Linkara Kompilacja wszystkich istniejących kronik arakańskich w jedną opowieść.

Państwa Szanów

Władcy państw Szanów zwani saopha utrzymywali dwory nawet wtedy, gdy płacili daninę swym silniejszym sąsiadom. Niektóre z większych państw Szanów, takie jak Lanna (Chiang Mai), Kyaingdôn, Hsenwi, Hsipaw i Mong Yawng, aż do XIX wieku dysponowały własnymi kronikami, podobnie jak inne państwa wasalne, na przykład Pyain i Taungngu w XIV i XVI wieku. (Lanna była hołdownikiem Birmy w latach 1558–1775.) W każdym razie, jedynie kroniki dwóch największych państw Szanów – Lanna i Kyaingdôn – osiągnęły znaczniejsze rozmiary. Co więcej, najstarsze istniejące kopie kronik Lanna pochodzą dopiero z XVIII wieku, choć oryginał powstałej w Chiang Mai Jinakalamali miał być zredagowany w roku 1527. Pozostałe istniejące kroniki mniejszych państw Szanów (Hsenwi, Hsipaw itd.) pochodzą dopiero z XIX wieku. Podobnie jak ich birmańskie i mońskie odpowiedniki, także wiele kronik Szanów utrzymuje, że ich saopha wywodzą się z klanu Buddy, co uczeni z brytyjskiego okresu kolonialnego traktowali jako znak, iż kopiowały one Hmannan Yazawin oraz dowód ich świeżego pochodzenia. G.E. Harvey, historyk z okresu kolonialnego stwierdził, że istniejące kroniki Szanów „z konsekwentną niedbałością podchodzą do dat wydarzeń, wykazując różnice sięgające kilku wieków w jedną czy drugą stronę” i odrzucił je w swych badaniach.

Lokalne historie Szanów zapisywane były różnymi rodzajami pisma i w różnych językach. Na przykłada Jinakalamali została spisana oryginalnie w języku pali, Zinme Yazawin zapisano pismem Lanna a Kengtung Yazawin pismem Khunt. (W birmańskich państwach Szanów w użyciu było przynajmniej sześć odmian pisma – Tai Long, Tai Hkamti, Tai Neu, Khun, Tai Yun (Kengwi), Tai Yun (Lanna)) Poza kronikami Lanna, jedynie Kengtung Yazawin została przetłumaczona w całości na język angielski jako Padaeng Chronicle and Jengtung State Chronicle (Kronika Padaeng i Kronika Państwa Jengtung). (Na angielski przetłumaczono także dwie kroniki Lanna: Chiang Mai Chronicle (Kronika Chiang Mai) i Nan Chronicle (Kronika Nan).)

Nazwa Data powstania Autor Krótki opis

Jinakalamali 1527 (ok. 1788) Ratanapanna Thera Opisuje głównie historię religijną, jeden rozdział poświęcony najstarszym królom Lanna.

Oryginalny rękopis, napisany w języku pali, nie przetrwał do dzisiaj. Najstarsza z istniejących wersji pochodzi z roku ok. 1788.

Zinme Yazawin XVIII w. Sithu Gamani Thingyan Kronika Chiang Mai (Lanna) pod panowaniem birmańskim.

Kengtung Yazawin Formalnie: Kronika Padaeng i Kronika Państwa Jengtung

.

Hsenwi Yazawin ok. XIX w.? 

Hsipaw Yazawin ok. XIX w.? Opisuje dzieje od 58 roku przed Chr., ale prawdopodobnie jest dziełem o wiele świeższym.

Mong Yawng Yazawin ok. XIX w.?