Literatura rosyjska

Literatura rosyjska – twórczość literacka należąca do szerszego kręgu literatur europejskich i słowiańskich pisana w języku rosyjskim. Pierwsze znane utwory powstały około X-XI wieku wraz z rozwojem piśmiennictwa i kultury na ziemiach Rusi.

Historia

Okres staroruski (X–XV wiek)

Fundamentem literatury rosyjskiej jest ustna twórczość ludowa – tzw. byliny, skazy, pieśni, legendy i inne przejawy folkloru. W rozwoju staroruskiej literatury XI–XIV w. znaczną rolę odegrały integralne związki Rusi z Bizancjum i kulturą południowosłowiańską, skąd przeniesione zostały na Ruś m.in. wzorce literatury religijnej. W okresie staroruskim powstała literatura ruska, która następnie rozwijała się odmiennie w różnych częściach Rusi na skutek rozbicia dzielnicowego kraju. Największy wpływ na rozwój języka rosyjskiego wywarła północno-wschodnia część kraju (księstwa: Włodzimierskie, Suzdalskie, Rostowskie, Moskiewskie, Białojezierskie, Twerskie, Muromskie, Galickie i inne). Do najważniejszych zabytków literackich okresu staroruskiego należą m.in.: Ewangeliarz Ostromira (1056–1057), Ruska Prawda (najstarsza wersja z XI w.), Powieść minionych lat autorstwa Nestora (1113), Słowo o wyprawie Igora (ok. 1186), Suplika Daniela Więźnia (XII lub XIII w.), Żywot Aleksandra Newskiego (XIII w.) oraz Zadońszczyzna autorstwa Sofoniusza (XIV w.).

 

Okres zjednoczeniowy (XV–XVII wiek)

W okresie zjednoczeniowym, zwanym również „okresem moskiewskim” aspiracje zjednoczeniowe Księstwa Moskiewskiego doprowadziły do odbudowy ponadlokalnej, ogólnoruskiej literatury. W okresie tym zaniknął ruski język literacki w Wielkim Księstwie Litewskim, ustępując polskiemu językowi literackiemu.

W XV w. najbardziej wyróżniającymi się osobowościami w literaturze rosyjskiej byli Atanazy Nikitin, autor dzieła, pt. Podróż za trzy morza (1466-1472) oraz Pachomiusz Logofet, autor Opowieści o książętach Włodzimierskich. Pod koniec XV w. została również sformułowana przez Filoteusza Teoria trzech Rzymów. Do najbardziej popularnych dzieł literackich z przełomu XV i XVI w. należał Domostroj. Najważniejszymi zabytkami literatury XVI-wiecznej są monumentalne, wielotomowe dzieła Wielkie Czetji Mineje oraz Zwód Nikonowski, które stały się oficjalnymi kronikami ówczesnej Rosji. W XVII w. do najznaczniejszych pisarzy należał Awwakum Pietrow, autor pierwszego dzieła autobiograficznego w języku rosyjskim, pt. Żywot protopopa Awwakuma (1672-1673) oraz Symeon Połocki, twórca rosyjskiego wiersza sylabicznego. Z XVII w. pochodzi także inny zabytek literatury rosyjskiej – Synopsis Kijowski (1674). W latach 1675–1677 pisarz i poseł carski Mikołaj Spyfarij napisał dziennik z podróży do Chin, pt. Podróż przez Syberię do granic chińskich, a także Opis Chin oraz Dokument państwowy poselstwa Mikołaja Spyfarija w Chinach. Prace te obok dziennika Marco Pola były jednym z najważniejszych źródeł informacji o Chinach w ówczesnej Europie.

Okres brązowy (XVIII wiek)

W XVIII wieku, w okresie oświecenia, doszło w Rosji do dynamicznego rozwoju wszystkich dziedzin kultury. Utworzono nowe szkoły i uniwersytety zorganizowane na wzór nowożytno-europejski. Okres ten nazywany jest „brązowym” w literaturze rosyjskiej. Do najważniejszych pisarzy tego okresu należą m.in. Antioch Kantemir, Aleksandr Sumarokow, Michaił Łomonosow, Wasilij Triediakowski, Aleksandr Radiszczew, Dienis Fonwizin, Gawriił Dierżawin, Aleksandr Gribojedow, Nikołaj Karamzin i przedstawiciel preromantyzmu Iwan Kryłow.

W XVIII wieku rozwija się również literatura rosyjska po łacinie. Do najznaczniejszych rosyjskich pisarzy łacińskich należy Dimitrie Cantemir, który tworzył także w językach rosyjskim i mołdawskim.

Okres złoty (XIX wiek)

Wiek XIX nazywany jest często „złotym” w literaturze rosyjskiej. W okresie tym pisali swe dzieła m.in. Aleksandr Puszkin, Fiodor Dostojewski, Michaił Lermontow, Lew Tołstoj, Nikołaj Gogol, Aleksandr Ostrowski, Iwan Turgieniew, Nikołaj Niekrasow, Wasilij Żukowski, Fiodor Tiutczew, Michaił Sałtykow-Szczedrin, Wissarion Bielinski i Taras Szewczenko (piszący także po ukraińsku).

Filozofami, którzy w owym czasie mieli istotny wpływ na rozwój literatury byli m.in. jeden z twórców anarchizmu Michaił Bakunin, Piotr Czaadajew, Wissarion Bielinski, Aleksandr Hercen, Timofiej Granowski, Iwan Kiriejewski i Nikołaj Danilewski.

W XIX wieku na bazie dialektów zachodnioruskich powstały nowe języki literackie: ukraiński i białoruski, które nawiązywały do tradycji ruskich z byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Okres srebrny (1880–1917)

Okres od 1880 do 1917 r. jest nazywany „srebrnym wiekiem”. Ważni pisarze i poeci rosyjscy to m.in.: Anna Achmatowa, Osip Mandelsztam, Leonid Andriejew, Konstantin Balmont, Andriej Bieły, Aleksandr Błok, Walerij Briusow, Iwan Bunin, Wielimir Chlebnikow, Władysław Chodasiewicz, Marina Cwietajewa, Anton Czechow, Zinaida Gippius, Nikołaj Gumilow, Siergiej Jesienin, Dmitrij Mereżkowski i Fiodor Sołogub. W okresie tym tworzył również w języku rosyjskim polski poeta Bolesław Leśmian.

Filozofami, którzy w owym czasie mieli istotny wpływ na rozwój literatury byli m.in. Maksim Kowalewski, Piotr Kropotkin i Nikołaj Strachow.

Około 1915 r. w Sankt Petersburgu uformowała się rosyjska szkoła formalna do której głównych działaczy należeli Wiktor Szkłowski i Boris Tomaszewski. Radykalni formaliści skupiali się także w Moskiewskim Kole Lingwistycznym, do którego należeli m.in. Roman Jakobson i Nikołaj Trubieckoj. Uczeni ci działali później w Czechosłowacji i USA, gdzie przyczynili się do powstania Praskiego Koła Lingwistycznego oraz stworzyli podstawy strukturalizmu.

Okres radziecki (1917–1991)

Wielki wpływ na kulturę rosyjską wywarł okres radziecki, w którym w znaczny sposób odstąpiono od tradycyjnych form kultury, usiłując zastąpić je nowymi, socjalistycznymi treściami.

Od 1917 roku zaczyna dominować literatura o tematyce rewolucyjnej, z której następnie rozwinęła się rosyjska literatura radziecka. Do najsławniejszych pisarzy okresu radzieckiego należeli m.in.: Władimir Majakowski, Ilja Erenburg, Izaak Babel, Michaił Bułhakow, Maksim Gorki, Michaił Szołochow, Boris Pasternak, Vladimir Nabokov, Josif Brodski, Siergiej Dowłatow, Bułat Okudżawa, Michaił Zoszczenko, Jewgienij Zamiatin i Włodzimierz Wysocki.

Współczesność

Po rozwiązaniu ZSRR widoczny jest powrót do starych tradycji ruskich, przy czym jednocześnie nie próbuje się odrzucać dziedzictwa kulturowego okresu radzieckiego. Po zniesieniu cenzury zaczęły być wydawane teksty do tej pory nieopublikowane w Rosji, m.in. niektóre utwory Aleksandra Sołżenicyna czy Wieniedikta Jerofiejewa. Do obecnie tworzących pisarzy należą m.in.: Władimir Sorokin, Wiktor Pielewin, Boris Akunin, Dmitrij Prigow, Siergiej Łukjanienko i Wiktor Jerofiejew.