Królestwo Paganu (849–1297) cz.1

Królestwo Paganu (ပုဂံခေတ်) – pierwsze królestwo jednoczące regiony, z których później wyłoniła się współczesna Mjanma (Birma). 250-letnie rządy Paganu nad doliną Irawadi i jej otoczeniem położyły fundament pod rozwój języka i kultury birmańskiej, przyczyniły się do rozpowszechnienia birmańskiej świadomości etnicznej na rozleglejszych terenach Górnej Birmy oraz przyniosły wzrost znaczenia buddyzmu Therawady w Birmie i lądowej części Azji Południowo-Wschodniej.

Królestwo wyrosło z małej osady Pagan, założonej w IX w. przez Bamarów przybyłych nieco wcześniej do doliny Irawadi z królestwa Nanzhao. W ciągu następnych dwustu lat małe księstwo stopniowo się rozrastało wchłaniając otaczające regiony aż do lat 50.-60. XI w., kiedy król Anawrahta stworzył Imperium Paganu jednocząc po raz pierwszy pod jednym berłem dolinę Irawadi i jej otoczenie. Pod koniec XII w. następcy Anawrahty rozszerzyli swoją władzę na południe, obejmując nią północną część Półwyspu Malajskiego: na wschód, co najmniej do linii rzeki Saluin, na północ, w pobliże obecnej granicy z Chinami, oraz na zachód, do północnego Arakanu i Gór Czin. W XII-XIII w. Pagan wraz z Imperium Khmerskim był jednym z dwóch głównych imperiów lądowej części Południowo-Wschodniej Azji.

Birmański język i kultura zdobywały stopniowo pozycję dominującą w górnej części doliny Irawadi, pod koniec XII w. przyćmiewając języki pyu, moński i pali. Buddyzm Therawady zaczął powoli docierać na tereny wiejskie, chociaż we wszystkich warstwach społecznych nadal silnie zakorzenione pozostawały praktyki tantryczne, mahajanistyczne, braministyczne i animistyczne. Władcy Paganu wznieśli w obrębie stolicy i w jej bezpośrednim sąsiedztwie ponad 10 000 świątyń buddyjskich, z których do dziś przetrwało około 2000. Sangha obdarowywana była majątkiem w postaci ziem zwolnionych od podatków.

Królestwo zaczęło chylić się ku upadkowi w połowie XIII w., a ciągły wzrost zwolnionego od podatków majątku klasztornego spowodował ok. 1280 r. poważne osłabienie możliwości utrzymania przez koronę lojalności dworzan i wojska. Zapoczątkowało to błędne koło wewnętrznych zaburzeń i zewnętrznych zagrożeń ze strony Arakanów, Monów, Mongołów i Szanów. Powtarzające się najazdy mongolskie (1277–1301) doprowadziły w 1287 r. do upadku czterechsetletniego królestwa. Upadek ten był początkiem 250-letniego okresu rozbicia politycznego, który dobiegł końca dopiero w XVI w.

Historia

Początki królestwa Paganu zostały odtworzone na podstawie badań archeologicznych oraz tradycji kronik birmańskich. Pomiędzy poglądami współczesnej nauki a różnymi opowieściami zawartymi w kronikach istnieją znaczne różnice.

Tradycja kronik

Kroniki birmańskie nie są zgodne w kwestii początków królestwa Paganu. Te powstałe do XVIII w. lokują początki królestwa w roku 167 po Chr., kiedy Pyusawhti, potomek słonecznego ducha i księżniczki-smoka miał założyć dynastię Paganu. Ale już XIX-wieczna kronika Hmannan Yazawin łączy początki dynastii z klanem Buddy Siakjamuniego i pierwszym buddyjskim królem Maha Sammatą (မဟာ သမ္မတ).

Hmannan Yazawin wywodzi początki królestwa Paganu z Indii IX w. przed Chr., na ponad trzy wieki przed narodzinami Buddy. Książę Abhiraja (အဘိရာဇာ) z Kosala (ကောသလ), należący do klanu Siakja (သကျ သာကီဝင် မင်းမျိုး) – do którego należał także Budda – miał opuścić swą ojczyznę z grupą towarzyszy w roku 850 przed Chr. po klęsce wojennej doznanej ze strony sąsiedniego królestwa Panchala (ပဉ္စာလရာဇ်). Osiedlili się oni w Tagaung, w okolicy dzisiejszego Mandalaj w północnej Birmie, i założyli królestwo. Autorzy kroniki nie twierdzą, że region zajęty przez Abhiraję był bezludny, ale jedynie, że był on tam pierwszym królem.

Abhiraja miał dwóch synów. Starszy z nich, Kanyaza Gyi (ကံရာဇာကြီး) zapuścił się na południe i w 825 r. przed Chr. założył swoje własne królestwo w Arakanie. Młodszy syn, Kanyaza Nge (ကံရာဇာငယ်), objął tron po ojcu dając początek dynastii, do której należało jeszcze 31 kolejnych królów. Dynastia ta została zastąpiona później przez kolejną, liczącą 17 władców. Około 350 lat później, w roku 483 przed Chr., członkowie bocznej linii rodu władców Tagaung założyli jeszcze jedno królestwo w Śrikszetra, o wiele dalej w dół rzeki Irawadi, w pobliżu dzisiejszego Pyain. Śrikszetra istniało przez około sześć stuleci i zostało z kolei zastąpione przez królestwo Paganu. Hmannan Yazawin podaje dalej, że około 107 r. po Chr. Thamudarit (သမုဒ္ဒရာဇ်), bratanek ostatniego króla Śrikszetra, założył miasto Pagan (formalnie Arimaddana-pura, အရိမဒ္ဒနာပူရ, Miasto Miażdżące Wrogów). Miejsce, w którym powstało miasto miało rzekomo zostać odwiedzone przez samego Buddę, który miał przepowiedzieć, że tu właśnie w 651 lat po jego śmierci wyrośnie wielkie królestwo. Po Thamudaricie władzę nad miastem objął wychowawca jego zięcia, a następnie, w 167 r., sam zięć – Pyusawhti.

Opowieści zawarte w kronikach następnie łączą się w spójną historię i są zgodne co do tego, że po Pyusawhtim nastąpiła cała dynastia królów. Król Pyinbya (ပျဉ်ပြား) ufortyfikował miasto w roku 849 po Chr.

Naukowa rekonstrukcja historii

Współczesna nauka uważa jednak, że założycielami dynastii Pagan byli członkowie ludu Mranma (Birmańczyków) przybyli z królestwa Nanzhao w drugiej połowie IX w. po Chr.; że części kronik opisujące wcześniejsze dzieje są historiami i legendami ludu Pyu, najwcześniejszych mieszkańców terenów dzisiejszej Mjanmy, na temat których zachowały się przekazy; oraz że królowie Paganu przejęli historie i legendy Pyu, jako swoje własne. W istocie, europejscy historycy w okresie rządów brytyjskich w Birmie byli nawet bardziej sceptyczni stanowczo odrzucając całą tradycję kronik dotyczącą wczesnej historii Birmy jako „kopie indyjskich legend zaczerpnięte z sanskryckich bądź palijskich oryginałów”, a historię Abhirajy jako daremną próbę birmańskich kronikarzy powiązania ich królów z Buddą. Historycy ci powątpiewali w starożytność tradycji kronik i odrzucali możliwość, aby jakakolwiek forma cywilizacji w Birmie mogła powstać dużo wcześniej niż przed 500 r. po Chr.

Bez względu jednak na prawdziwość historii Abhirajy, wyniki nowszych badań pokazują, że wiele miejsc, o których wspominają historie królów było rzeczywiście zamieszkanych nieprzerwanie przez co najmniej 3500 lat. Najstarsze zebrane jak dotąd dowody istnienia cywilizacji sięgają 11 000 r. przed Chr. Dane z wykopalisk archeologicznych wskazują, że już w II w. przed Chr. Pyu wybudowali systemy nawadniania wzdłuż mniejszych rzek środkowej i północnej części zlewiska Irawadi oraz założyli jedne z najwcześniejszych w Azji Południowo-Wschodniej ośrodki miejskie. W pierwszych wiekach naszej ery powstało kilka otoczonych murami miast i miasteczek, w tym Tagaung – według kronik miejsce narodzin pierwszego birmańskiego królestwa. Analiza elementów architektury i sztuki dowodzi, że w IV w. po Chr. królestwo Pyu miało kontakt z kulturą Indii. Miasta-państwa miały swoich królów, pałace, fosy oraz masywne drewniane bramy, których było zawsze 12 (po jednej dla każdego znaku zodiaku) – jedna z trwałych zasad obowiązujących aż do czasu brytyjskiej okupacji. W VII w. po Chr. na najważniejsze spośród miast-państw Pyu wyrosło Śrikszetra. Chociaż pomiędzy VII w. a początkiem IX w. po Chr. zwiększały się ich rozmiary i skala politycznej organizacji, w IX w. nie powstało już żadne nowe liczące się miasto-państwo.

Według rekonstrukcji dokonanej przez G.H. Luce’a, tysiącletnie królestwo Pyu zaczęło chylić się ku upadkowi pod wpływem powtarzających się pomiędzy latami 50. VIII w. a 30. IX w. najazdów ze strony królestwa Nanzhao z Junnanu. Podobnie jak w przypadku Pyu, uważa się, że pierwotne ziemie Birmańczyków, zanim trafili do Junnanu, znajdowały się w dzisiejszych chińskich prowincjach Qinghai i Gansu. W latach 30. i 40. IX w., gdy ataki Nanzhao już znacznie osłabiły miasta-państwa Pyu, na zajmowanych przez nich terenach po raz pierwszy pojawiła się duża liczba birmańskich wojowników wraz z rodzinami, którzy osiedlili się w miejscu połączenia rzek Czinduin i Irawadi, prawdopodobnie w celu wsparcia sił Nanzhao w pacyfikowaniu otaczającego kraju. W istocie, system nadawania imion wczesnych królów Paganu – Pyusawhtiego i sześciu pokoleń jego następców – był identyczny jak wśród władców Nanzhao, gdzie drugie imię ojca stawało się pierwszym imieniem syna. Kroniki datują panowanie tych wczesnych królów na między II a V w., współcześni historycy na między VIII a X w. (Według mniejszościowego poglądu prezentowanego przez Htin Aunga, Birmańczycy mogli przybyć na obszar dzisiejszej Mjanmy o kilka stuleci wcześniej, być może już na początku VII w. Najstarsze osadnictwo na terenie Paganu datowane jest za pomocą węgla 14C na ok. 650 r. po Chr. Zebrane dane nie rozstrzygają jednak, czy było to osadnictwo birmańskie (a nie kolejne miasto Pyu)).

Thant Myint-U podsumowuje: „Imperium Nanzhao obmyło się na brzegach Irawadi aby odnaleźć nowe życie w złączeniu z istniejącą oraz starożytną kulturą i aby stworzyć jedno z najbardziej imponujących małych królestw świata średniowiecznego. Z tego złączenia wyłonią się Birmańczycy oraz fundamenty współczesnej kultury birmańskiej.”

Wczesne królestwo Paganu

Dane historyczne wskazują, że migracja Birmańczyków na obszar królestw Pyu miała przebieg stopniowy. W istocie, na terenie Śrikszetra ani żadnego innego miejsca osiedlenia Pyu nie odnaleziono żadnych mocnych dowodów wskazujących na gwałtowny przewrót. Datowanie radiowęglowe potwierdziło ślady ludzkiej aktywności do ok. 870 r. w Hanlin, mieście Pyu zniszczonym rzekomo w roku 832 przez najazd Nanzhao. Region Paganu zasilany był falami birmańskiego osadnictwa w okresie od połowy do końca IX w., a prawdopodobnie także jeszcze w X w. Chociaż Hmannan podaje, że Pagan został ufortyfikowany w roku 849 po Chr. – albo, dokładniej, w 876 r. po Chr. (gdy skoryguje się daty podawane przez tę kronikę w oparciu o zweryfikowaną przez epigrafikę datę wstąpienia na tron Anawrahty – rok 1044 po Chr.) – data ta odnosi się prawdopodobnie do założenia miasta, a nie jego ufortyfikowania. Radiowęglowe datowanie murów Paganu wskazuje na ok. 980 r. po Chr., jako na najwcześniejszą datę ich wzniesienia. (Jeśli wcześniej były tam jakieś umocnienia, musiały być wzniesione z mniej trwałych materiałów, takich jak wysuszony muł.) Podobnie, źródła epigraficzne dotyczące najwcześniejszych królów Paganu wskazują na rok 956 po Chr. Najstarszą wzmiankę o Paganie w źródłach zewnętrznych można znaleźć w chińskich dokumentach z epoki dynastii Song, według których posłowie z Paganu odwiedzili w 1004 r. stolicę państwa – Bianjing. Czamskie i mońskie inskrypcje wspominają po raz pierwszy o Paganie w roku, odpowiednio, 1050 i 1093.

Poniżej przedstawiono niepełną listę pierwszych królów Paganu według oryginalnych zapisów Hmannan, w zestawieniu z datami skorygowanymi w odniesieniu do roku 1044 oraz do listy zawartej w Zatadawbon Yazawin (Kronice Królewskich Horoskopów). Jeśli chodzi o królów panujących przed Anawrahtą, dane epigraficzne istnieją tylko w odniesieniu Nyaung-u Sawrahana i Kunhsaw Kyaunghpyu. Listę otwiera Pyinbya, według Hmannan – fortyfikator Paganu.

W każdym razie, w połowie X w. Birmańczycy z Paganu rozszerzyli zasięg upraw opartych na systemach irygacyjnych, czerpiąc jednocześnie w tym okresie pełnymi garściami z mającej w przeważającej mierze buddyjski charakter kultury Pyu. Wczesna ikonografia, architektura i piśmiennictwo Paganu sugerują istnienie niewielkich tylko różnic między formami kulturalnymi wczesnych Birmańczyków i Pyu. Co więcej, wydaje się też, że nie istniało ostre rozgraniczenie etniczne między Birmańczykami a spokrewnionymi z nimi językowo Pyu. Pagan był jednym z kilku konkurujących ze sobą miast-państw aż do X w., kiedy to wzrosła jego władza i majestat. Do chwili wstąpienia na tron przez Anawrahtę w 1044 r., Pagan wyrósł na niewielkie księstwo–mierzące ok. 320 km z północy na południe i ok. 130 km ze wschodu na zachód, zajmując mniej więcej obszar obecnych dystryktów Mandalaj, Miktila, Myingyan, Kyaukse, Yamethin, Magwe, Sikong oraz nadrzecznych terenów dystryktów Minbu i Pakkoku. Na północy znajdowało się królestwo Nanzhao, na wschodzie rozciągała się ciągle w znacznej mierze niezamieszkana wyżyna Szan, od południa i zachodu otaczały Pagan ziemie Pyu, a jeszcze dalej na południe znajdowały się ziemie Monów. Obszar księstwa Paganu wynosił ok. 6% obszaru współczesnej Mjanmy.

Imperium Paganu

W grudniu 1044 r. do władzy doszedł książę Paganu o imieniu Anawrahta. W ciągu następnych trzech dekad przemienił on małe księstwo w Pierwsze Imperium Birmańskie – „państwo założycielskie”, które uformowało podstawę dla współczesnej Mjanmy. Od wstąpienia Anawrahty na tron rozpoczyna się podlegająca naukowej weryfikacji historia Mjanmy.

Formowanie imperium

I Anawrahta okazał się władcą energicznym. Jego działania jako króla zmierzały do wzmocnienia podstaw ekonomicznych królestwa. W trakcie pierwszej dekady panowania włożył wiele wysiłku w przemienienie jałowych, suchych ziem środkowej Birmy w ryżowy spichlerz kraju, z sukcesem rozbudowując i powiększając system grobli i kanałów, zwłaszcza na obszarze położonego na wschód od Paganu dystryktu Kyaukse. Nowo nawodnione regiony przyciągały ludność zapewniając królestwu wzrost zasobów siły roboczej. Anawrahta nadał każdemu miastu i wsi rangę zależną od ilości rekruta, jaką były w stanie mu dostarczyć. Region znany jako Ledwin (လယ်တွင်း, Kraina Ryżu) stał się spichlerzem kraju stanowiąc ekonomiczną bazę dla jego północnej części. Historia dowiodła, że ten kto zyskiwał kontrolę nad Kyaukse decydował w Górnej Birmie o obsadzie tronu.

W połowie lat 50. XI w. reformy Anawrahty przemieniły Pagan w regionalną potęgę, zaczął więc on rozglądać się za możliwościami powiększenia królestwa. W ciągu następnych dziesięciu lat Anawrahta stworzył Imperium Paganu – z doliną Irawadi jako rdzeniem oraz otaczającymi ją państwami wasalnymi. Swoje kampanie rozpoczął od najbliższej wyżyny Szan, a następnie rozciągnął swoje podboje na Dolną Birmę, wybrzeże Taninthayi, prowincję Phuket i północny Arakan. Szacunki dotyczące obszaru imperium wykazują znaczne różnice. Kroniki birmańskie i syjamskie piszą o imperium zajmującym obszar dzisiejszej Mjanmy i północnej Tajlandii. Według syjamskich kronik Anawrahta podbił całą dolinę rzeki Menam i otrzymał daninę od króla Khmerów. Jedna z syjamskich kronik utrzymuje, że armie Anawrahty najechały królestwo Khmerów i splądrowały miasto Angkor, a jeszcze inna posuwa się w swoich twierdzeniach tak daleko, iż podaje jakoby Anawrahta ściągając daniny dotarł aż na Jawę.

Jednak dane z wykopalisk archeologicznych potwierdzają jedynie istnienie mniejszego imperium zajmującego dolinę Irawadi i jej otoczenie. Terakotowe tabliczki wotywne Anwarahty zdobione jego imieniem zapisanym w sanskrycie i składane w podzięce za odniesione zwycięstwa odnajdywane były wzdłuż wybrzeża Taninthayi na południu, Katha na północy, Thazi na wschodzie i Mangbu na zachodzie. Miarą skutecznego zasięgu władzy Anawrahty jest grupa wybudowanych przez niego na północnym wschodzie i rozlokowanych wzdłuż podnóży wschodnich wzgórz 43 fortów, z których 33 przetrwały do dziś w formie wsi. Co więcej, większość historyków przypisuje objęcie władzą Paganu niektórych odleglejszych regionów (Arakanu, wyżyny Szan) późniejszym królom: Arakanu – Alaungsithu, a części Wyżyny Szan na prawym brzegu Saluin – Narapatisithu. (Nawet ci późniejsi królowie mogli dysponować jedynie nominalną władzą nad bardziej odległymi peryferiami królestwa. Niektórzy historycy na przykład, jak choćby Victor Lieberman, twierdzą, że „Pagan nie sprawował jakiejkolwiek skutecznej władzy” nad Arakanem.)

W każdym razie wszyscy historycy są zgodni co do tego, że w ciągu XI w. Pagan skonsolidował swoje posiadłości w Górnej Birmie i ustanowił swą władzę nad Dolną Birmą. Powstanie Imperium Paganu będzie miało trwały wpływ na historię Birmy, a także na dzieje lądowej części Azji Południowo-Wschodniej. Podbój Dolnej Birmy powstrzymał napór Imperium Khmerów na wybrzeże Taninthayi, zapewnił kontrolę nad portami półwyspu będącymi punktami tranzytowymi między Oceanem Indyjskim a Chinami, i umożliwił wzrost wymiany kulturalnej ze światem zewnętrznym: Monami z Dolnej Birmy, Indiami i Cejlonem. Równie ważna była konwersja Anawrahty z buddyzmu Ari na buddyzm Therawady. Ten birmański król zapewnił buddyjskiej szkole, która wszędzie w Azji Południowej i Południowo-Wschodniej znajdowała się w odwrocie, bardzo potrzebne wytchnienie i bezpieczne schronienie. W ciągu lat 70. XI w. Pagan wyrósł na główną twierdzę buddyzmu Therawady. W 1071 r. królestwo pomogło w odrodzeniu tej szkoły na Cejlonie, gdzie buddyjskie duchowieństwo zostało wyniszczone w trakcie panowania Ćolów. Innym kluczowym według tradycyjnej historiografii osiągnięciem ery Paganu było pojawienie się pisma birmańskiego które, jak się wierzy, zostało stworzone w oparciu o pismo mon w roku 1058, rok po zdobyciu Thatôn. Jednak najnowsze badania, choć jeszcze nie cieszące się powszechnym uznaniem, sugerują, iż pismo birmańskie może wywodzić się z pisma pyu z X w.

Synteza kultur i wzrost ekonomiczny

Anawrahta zapoczątkował linię zdolnych królów, którzy utrwalili miejsce Paganu w historii. W ciągu następnych dwóch stuleci królestwo przeżywało swój złoty wiek. Przez większość tego okresu trwało ono w pokoju, nie licząc sporadycznych buntów. Król Kyanzittha (pan. 1084–1113) z sukcesem połączył wielorakie wpływy kulturowe, przyniesione do Paganu przez podboje Anawrahty. Patronował on mońskim uczonym i rękodzielnikom, którzy stworzyli intelektualną elitę królestwa. Zdobył sobie przychylność Pyu wiążąc swoją genealogię z rzeczywistymi i mitycznymi przodkami ze Śrikszetra, symbolu złotego wieku Pyu, oraz nazywając swoje władztwo królestwem Pyu, choć w istocie panowała w nim birmańska klasa rządząca. Kyanzittha wspierał i promował buddyzm Therawady tolerując jednak inne grupy religijne. Oczywiście, wszystkie te działania prowadził z zachowaniem birmańskiej dominacji wojskowej. Pod koniec jego 28-letnich rządów Pagan wyrósł na najważniejszą, obok Imperium Khmerów, siłę Azji Południowo-Wschodniej, uznawaną za suwerenne królestwo przez chińską dynastię Song oraz indyjską dynastię Ćola. Wiele różniących się elementów – sztuka, architektura, religia, język, literatura, zróżnicowanie etniczne – zaczęło stapiać się w jedną kulturę.

Wzrost Paganu trwał nadal pod rządami Alaungsithu (pan. 1113–1167), który skupił się na ujednoliceniu systemów administracyjnych i ekonomicznych królestwa. Król, znany także jako Sithu I, zwiększał aktywnie liczbę pogranicznych kolonii oraz wybudował w całym królestwie nowe systemy nawadniania. Wprowadził też w całym kraju system standardowych wag i miar by wesprzeć administrację i handel. Standaryzacja nadała impet procesowi monetaryzacji gospodarki Paganu, którego jednak pełny wpływ stał się odczuwalny dopiero w późniejszych latach XII w. Dobrobyt królestwa rósł dzięki wzrostowi produkcji rolnej, a także dzięki rozwojowi morskich i lądowych sieci handlowych. Większość napływającego bogactwa królestwo przeznaczało na budowę świątyń. Projekty nowych świątyń, które zaczęły powstawać na dobre w czasie panowania Kyanzitthy, były coraz wspanialsze i zaczęły ewoluować w stronę odrębnego birmańskiego stylu architektonicznego odchodząc od wcześniejszych wzorów Pyu i Monów. Pod koniec panowania Sithu I Pagan cieszył się bardziej jednolitą kulturą, skutecznym rządem i kwitnącą gospodarką. Jednak towarzyszący temu wzrost populacji stwarzał także presję na utrzymanie „stałego stosunku pomiędzy wielkością areału rolnego a liczebnością populacji”, zmuszając późniejszych królów do ekspansji.

Szczytowe lata Imperium

Pagan osiągnął szczyt rozwoju politycznego i administracyjnego w okresie panowania Narapatisithu (Sithu II; 1174–1211) i Htilominlo (1211–1235). Granice królestwa rozszerzyły się wówczas obejmując maksymalny obszar. Także organizacja i skuteczność wojska osiągnęły swój zenit. Architektura monumentalna doszła do jakościowego i ilościowego standardu, jaki późniejsze dynastie próbowały naśladować, ale którego nigdy nie osiągnęły. Rozwinęła się też w pełni złożona organizacja dworu stanowiąca model dla późniejszych dynastii. Gospodarka rolna osiągnęła w Górnej Birmie pełnię swego potencjału. Duchowieństwo buddyjskie – Sangha – cieszyło się okresem największego dostatku. Prawo cywilne i karne zostało skodyfikowane w rodzimym języku birmańskim stając się podstawą dla nauk prawnych w późniejszych stuleciach.

W 1174 r. Sithu II utworzył formalnie Gwardię Pałacową – jest to pierwszy istniejący dowód na funkcjonowanie stałej armii – i kontynuował politykę ekspansji. W ciągu jego 27-letnich rządów wpływy Paganu rozszerzyły się na południe aż do Półwyspu Malajskiego, co najmniej do rzeki Saluin na wschodzie i w okolice dzisiejszej granicy z Chinami na dalszej północy. (Kroniki birmańskie za terytoria Imperium uważają również państwa Szanów na lewym brzegu Saluin, w tym Kyaingdôn i Chiang Mai.) Kontynuując politykę swego dziadka Sithu I, Sithu II rozszerzył bazę rolną królestwa zasilając wieś nową siłą roboczą ściągniętą z podbitych terenów – dzięki temu zapewnił odpowiednie środki dla rozrastającego się dworu i biurokracji. Pagan posyłał swoich gubernatorów z zadaniem ściślejszego nadzoru portów Dolnej Birmy i Półwyspu. Na początku XIII w. Pagan obok Imperium Khmerskiego był jednym z dwóch głównych mocarstw lądowej części Azji Południowo-Wschodniej.

Pagan za panowania Sithu II był też świadkiem rozkwitu kultury birmańskiej, która ostatecznie wyszła z cienia kultur Pyu i Monów. Wobec niekwestionowanego birmańskiego przywództwa w królestwie, określenie Mranma (Birmańczycy) zaczęło być otwarcie używane w birmańskich inskrypcjach. Pismo birmańskie stało się podstawowym pismem królestwa zastępując pisma Pyu i Monów. Za panowania Sithu II doszło też do dostosowania się birmańskiego buddyzmu do cejlońskiej szkoły Mahawihara. Rola odgrywana przez Pyu uległa znacznemu zmniejszeniu tak, że na początku XIII w. w większości stopili się już oni z ludnością birmańską.

Schyłek

Sukces, jaki odniósł Sithu II w budowie państwa zapewnił całemu królestwu stabilność i dobrobyt. Jego bezpośredni następcy, Htilominlo i Kyaswa (pan. 1235–1249) mogli korzystać ze stabilnych i pomyślnych warunków jakie pozostawił po sobie Sithu II, dokładając ze swej strony bardzo niewiele do budowy państwa. Rządzenie sprawiało Htilomino wielką trudność. Będąc pobożnym buddystą i uczonym, król porzucił dowodzenie armią, a administrację pozostawił w rękach tajnej rady ministrów – protoplastki Hluttaw. Jednak w tym, wydawałoby się, idyllicznym okresie zasiane już zostały ziarna upadku Paganu. Państwo przestało się rozszerzać, za to zwyczaj obdarowywania Sanghi gruntami zwolnionymi z podatków stawał się coraz powszechniejszy. Stały wzrost areału zwolnionych z podatku dóbr religijnych znacznie zmniejszył bazę podatkową królestwa. W istocie, Htilominlo był ostatnim z wielkich budowniczych, ale większość jego świątyń wzniesiono nie w Paganie, ale w odległych regionach, co odzwierciedla pogarszający się stan królewskiego skarbca.

W połowie XIII w. problem ten znacznie się nasilił. Na centralnym obszarze Górnej Birmy, nad którym Pagan sprawował najsilniejszą władzę polityczną, zabrakło już łatwych do pozyskania i nawodnienia gruntów. Jednak żarliwe pragnienie gromadzenia zasług religijnych dla zapewnienia sobie lepszej reinkarnacji uniemożliwiało królom Paganu całkowite powstrzymanie składania darowizn, zarówno własnych, jak i członków dworu. Korona próbowała odzyskać część tych gruntów poprzez okresowe przetrzebianie szeregów duchowieństwa w imię oczyszczania praktyki buddyjskiej przejmowanie podarowanych wcześniej ziem. Chociaż niektóre z tych wysiłków zakończyły się sukcesem, potężne duchowieństwo buddyjskie na ogół skutecznie opierało się takim próbom. Ostatecznie, tempo odzyskiwania ziemi było niższe od tempa jej przekazywania w ręce Sanghi. (Problem uległ dodatkowemu, choć nie tak poważnemu zaostrzeniu przez działania potężnych ministrów, którzy zaczęli toczyć spory dotyczące następstwa tronu i kosztem korony gromadzili własne ziemie). W roku 1280 od ⅓ do ⅔ całej ziemi uprawnej w Górnej Birmie znajdowało się w rękach duchowieństwa. Na skutek tego królestwo straciło źródło dochodów niezbędnych do utrzymania lojalności dworzan i wojska, co uruchomiło błędne koło zaburzeń wewnętrznych i zewnętrznych zagrożeń ze strony Monów, Mongołów i Szanów.

Upadek

Najazdy Mongołów

Pierwsze objawy dezorganizacji państwa pojawiły się wkrótce po wstąpieniu na tron Narathihapatego w 1256 r. Niedoświadczony król stanął naprzeciw rebelii w arakańskim stanie Macchagiri (dzisiejszy dystrykt Kyaukpyu) na zachodzie i w Martabanie na południu. Bunt w Martabanie został łatwo stłumiony, ale rebelia w Macchagiri wymagała wysłania dwóch ekspedycji zanim udało się ją zdławić[. Spokój nie trwał długo. W 1281 r. Martaban zbuntował się po raz kolejny. Tym razem Pagan nie był w stanie uczynić nic dla jego odzyskania, gdyż musiał zmierzyć się zagrażającym jego istnieniu zagrożeniem z północy. W 1271 r,., a następnie w 1273 r. Mongołowie zażądali zapłacenia daniny. Gdy Narathihapate dwukrotnie odmówił spełnienia tych żądań, rozpoczęli oni systematyczne najazdy królestwa. W trakcie pierwszego najazdu w 1277 r. pokonali oni Birmańczyków w bitwie pod Ngasaunggyan i zapewnili bezpieczeństwo swoim posiadłościom w Kanngai (dzisiejszy powiat Yingjiang w Junnanie, 112 km na północ od Banmaw). W latach 1283–1284 siły Mongołów dotarły dalej na południe i zajęły Banmaw. W roku 1287 armie Mongołów zaatakowały jeszcze dalsze południe. Zamiast bronić kraju, król uciekł z Paganu do Dolnej Birmy, gdzie został zamordowany przez jednego ze swych synów.

Ostatnie badania sugerują, że mongolskie armie nie musiały dotrzeć do samego Paganu, a nawet jeśli dotarły, spowodowane przez nie zniszczenia były prawdopodobnie nieznaczne. Jednak katastrofa i tak się już dokonała. Wszystkie państwa wasalne wobec Paganu zbuntowały się wkrótce po śmierci króla i poszły swoimi drogami. Na południu, Wareru – człowiek, który w 1281 r. przechwycił stanowisko gubernatora Martabanu – skonsolidował mońskojęzyczne regiony Dolnej Birmy i 4 kwietnia 1287 r. ogłosił niepodległość Ramannadesy (Kraju Monów). Także na zachodzie Arakan zaprzestał płacenia daniny. Kroniki podają, że daniny nie płaciły już także terytoria wschodnie, w tym także położone na lewym brzegu Saluin państwa Keng Hung, Kyaingdôn i Chiang Mai (choć należy pamiętać, że według większości historyków granicę Paganu stanowił prawy brzeg Saluin). W każdym razie 250-letnie Imperium Paganu przestało istnieć.

Rozpad i upadek

Po swoim najeździe z 1287 r. Mongołowie posunęli się dalej na południe aż do Tagaung, ale wzbraniali się przed wypełnieniem próżni politycznej, jaką sami stworzyli. W istocie, cesarz Kubilaj-chan nigdy oficjalnie nie zaaprobował faktycznej okupacji Paganu. Wydaje się, że jego rzeczywistym celem było „utrzymanie całego regionu Azji Południowo-Wschodniej w stanie rozbicia i podziału”. W maju 1289 r. jeden z synów Narathihapatego – Kyawswa – objął tron Paganu. Jednak władza nowego „króla” obejmowała jedynie niewielki obszar wokół miasta, nie dysponował on też żadną armią. Rzeczywista władza w Górnej Birmie znalazła się teraz w rękach trzech braci, dawnych wodzów armii Paganu, z pobliskiego Myinsaing. Gdy królestwo Hanthawaddy z Dolnej Birmy zostało w 1294 r. wasalem Sukhothai, to właśnie wspomniani bracia, a nie Kyawswa, wysłali armię by odzyskać władzę nad dawnym terytorium Paganu. Chociaż armia ta została odparta, nie było już żadnych wątpliwości kto dysponuje realną siłą w środkowej Birmie. W następnych latach bracia, a zwłaszcza najmłodszy z nich – Thihathu, w coraz większym stopniu działali z pozycji suwerenów.

Aby zahamować wzrost siły trzech braci z Myinsaing, w styczniu 1297 r. Kyawswa podporządkował się Mongołom i 20 marca 1297 r. został przez ich cesarza – Temur-chana – uznany za wicekróla Paganu. Bracia przyjęli nowy układ stawiający ich na pozycji wasali z dużą niechęcią, gdyż bezpośrednio osłabiał ich władzę. 17 grudnia 1297 r. trzej bracia obalili Kyawswę i ustanowili Królestwo Myinsaing. Informacja o detronizacji Kyawswy dotarła do Mongołów dopiero w czerwcu/lipcu 1298 r. Ich reakcją był kolejny najazd – 25 stycznia 1301 mogolskie wojska dotarły do Myinsaing, ale nie zdobyły miasta. Trzej bracia zapłacili oblegającym okup, a ci wycofali się 6 kwietnia 1301 r. Mongolskie władze w Junnanie straciły trzech dowódców swojej armii, ale nie zdecydowały się już na kolejne najazdy. Począwszy od 4 kwietnia 1303 r. Mongołowie zaczęli całkowite wycofywanie się z Górnej Birmy.

W tym czasie miasto Pagan, niegdyś miejsce zamieszkania 200 000 ludzi, stało się niewielkim miasteczkiem i nigdy już nie odzyskało swojego prymatu w Birmie. (Jako osiedle ludzkie Pagan przetrwał do XV w.) Bracia umieścili jednego z synów Kyawswy na stanowisku gubernatora Paganu. Potomkowie Anawrahty rządzili miastem jako gubernatorzy z nadania królów Myinsaing, Pinya i Ava aż do 1369 r. W końcu męska linia dynastii Paganu wygasła, pozostała jednak linia żeńska, która została włączona do królewskich rodzin Pinya i Ava. Jednak wszystkie kolejne birmańskie dynastie, łącznie z ostatnią dynastią Konbaung, utrzymywały, iż są kontynuacją linii władców Paganu.