Królestwo Paganu (849–1297) cz.2

System rządów

System rządów Paganu może być ogólnie opisany jako oparty na modelu mandali, w którym suweren sprawuje bezpośrednią władzę polityczną nad rdzennym regionem królestwa, a odleglejszymi regionami otaczającymi obszar rdzenny administruje jako zhołdowanymi państwami wasalnymi. Ogólnie rzecz biorąc, władza królewska stawała się coraz słabsza wraz ze wzrostem odległości od stolicy. Administracja każdego z państw wchodzących w skład królestwa miała 3 poziomy: taing (တိုင်း), myo (birm. မြို့,) i ywa (ရွာ), podczas gdy dwór królewski pełnił rolę władzy centralnej. Na królestwo składało się co najmniej 14 taing.

Region centralny

Centralny, rdzenny region królestwa stanowiła dzisiejsza sucha strefa Górnej Birmy otaczająca stolicę w promieniu ok. 150–250 km. Oprócz stolicy, w regionie tym znalazły się kluczowe nawadniane ośrodki (ခရိုင်) Kyaukse i Minbu. Ze względu na te rolnicze ośrodki, region centralny zamieszkiwała największa populacja w królestwie, co przekładało się na największą koncentrację poborowych, którzy w razie potrzeby mogli być powoływani do służby wojskowej. Król rządził bezpośrednio w stolicy i jej najbliższym otoczeniu, a do zarządzania Kyaukse i Minbu powoływał najbardziej zaufanych członków rodziny królewskiej. Zarząd nowo utworzonymi na terenie suchej strefy taik (တိုက်) na zachodnim brzegu Irawadi powierzany był osobom niższej rangi, także członkom niektórych znaczących miejscowych rodów zwanym władcami taik (တိုက်သူကြီး). Gubernatorzy i władcy taik utrzymywali się z apanaży i lokalnych podatków. Jednak w odróżnieniu od swoich odpowiedników z pogranicza, nie cieszyli się oni zbyt dużą autonomią ze względu na bliskość stolicy.

Regiony peryferyjne

Region centralny otoczony był przez naingngan, czyli państwa zhołdowane, zarządzane przez miejscowych dziedzicznych władców lub przez mianowanych w Paganie gubernatorów pochodzących z rodzin książęcych lub ministerialnych. Ze względu na oddalenie tych regionów od stolicy, ich władcy/gubernatorzy dysponowali większą autonomią. Zobowiązani byli oni do odprowadzania daniny na rzecz korony, ale mieli wolną rękę w pozostałych kwestiach administracyjnych. Pełnili funkcje najwyższych sędziów, dowódców armii i poborców podatków. Mianowali też miejscowych urzędników. W istocie, nie wykazano istnienia żadnych królewskich spisów albo bezpośrednich kontaktów pomiędzy dworem w Paganie a urzędnikami w randze niższej od gubernatorów.

W ciągu 250 lat kolejni królowie starali się powoli integrować regiony najważniejsze strategicznie i gospodarczo –, czyli Dolną Birmę, Taninthayi, północną część doliny Irawadi – z regionem centralnym mianując ich gubernatorów w miejsce dziedzicznych władców. Na przykład w XII i XIII w. Pagan zadbał o mianowanie gubernatorów na wybrzeżu Taninthayi, aby zapewnić ścisły nadzór nad portami i uzyskiwanymi dzięki nim dochodami. W drugiej połowie XIII w. wszystkie kluczowe porty Dolnej Birmy (Pyain, Basejn, Dala) rządzone były przez starszych rangą książąt z rodziny królewskiej. Jednak wydostanie się w XIII w. Dolnej Birmy z orbity wpływów Górnej Birmy dowodzi, że region ten daleki był od pełnej integracji. Historia pokaże, że Dolna Birma nie zostanie w pełni zintegrowana z regionem centralnym aż do późnych lat XVIII w.

Władza królewska była jeszcze słabsza w dalszych naingngan: Arakanie, Górach Czin, Górach Kaczin i Wyżynie Szan. Były to obszary zhołdowane, ale władza królewska nad nimi miała charakter „głównie rytualny” lub jedynie nominalny. Ogólnie rzecz biorąc, król Paganu otrzymywał okresową nominalną daninę, ale „nie miał żadnej istotnej władzy” w takich kwestiach, jak na przykład wybór namiestników i następców władców albo ustalanie stawek podatkowych. Pagan na ogół trzymał się z dala od spraw tych odległych państw, wkraczając jedynie w przypadkach jawnych buntów, takich jakie miały na przykład miejsce w Arakanie i Martabanie pod koniec lat 50. XIII w. lub w północnych Górach Kaczin w 1277.

Dwór

Dwór był centralnym ośrodkiem administracyjnym pełniąc jednocześnie wykonawcze, ustawodawcze i sądownicze funkcje rządu. Członkowie dworu zaliczali się do trzech głównych kategorii: rodziny królewskiej, ministrów i podrzędnych urzędników. Na szczycie hierarchii znajdował się król oraz książęta, księżniczki, królowe i królewskie konkubiny. Ministrowie wywodzili się zwykle z dalszych gałęzi rodziny królewskiej. Ich podwładni nie mieli królewskiego pochodzenia, ale na ogół należeli do najważniejszych rodzin królestwa. Opartą na lojalności wobec patrona strukturę dworu pomagały podtrzymać takie nagrody, jak tytuły, rangi, insygnia czy lenna.

Król, jako monarcha absolutny, był najwyższą władzą wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą w kraju. W miarę jednak powiększania się królestwa, władca przekazywał stopniowo swoje obowiązki dworowi, którego struktura rozrastała się i stawała coraz bardziej złożona w miarę przybywania kolejnych poziomów administracji i urzędników. Na początku XIII w., ok. 1211 r., część dworu przekształciła się królewską tajną radę, czyli Hluttaw. W następnych dekadach rola i znaczenie Hluttaw znacznie wzrosły. Rada zaczęła zajmować się nie tylko sprawami codziennymi, ale także kwestiami militarnymi. (Żaden z królów Paganu po Sithu II nie dowodził już armią.). Potężni ministrowie zaczęli wpływać także na to, kto zostawał królem. Ich wsparcie było istotnym czynnikiem w drodze do objęcia tronu przez ostatnich królów Paganu, począwszy od Htilominlo (pan. 1211–1235) na Kyawswie (pan. 1289–1297) skończywszy.

Dwór pełnił także rolę najwyższego sądu królestwa. Sithu I (pan. 1113–1167) był pierwszym z królów Paganu, który kazał spisać oficjalny zbiór wyroków sądowych, znany później pod nazwą Alaungsithu hpyat-hton, służących jako precedensy do naśladowania przez wszystkie sądy. Uzupełniający zbiór orzeczeń został spisany za panowania Sithu II (pan. 1174–1211) przez mońskiego mnicha o imieniu Dhammavilasa. Jeszcze jedną oznaką delegowania władzy było mianowanie przez Sithu II najwyższego sędziego i najwyższego ministra.

Wojsko

Od armii Paganu zaczyna się historia Królewskiej Armii Birmańskiej. Składały się na nią mała kilkutysięczna armia stała, której zadaniem była obrona stolicy i pałacu, oraz o wiele większa, oparta na poborze, armia na czas wojny. Pobór opierał się na systemie kyundaw (w późniejszym okresie nazywanym ahmudan), który nakładał na lokalnych władców obowiązek dostarczania w czasie wojny ustalonej z góry (na podstawie liczebności populacji) liczby rekrutów z obszaru ich jurysdykcji. Ten podstawowy system organizacji wojskowej pozostawał w większości niezmieniony aż do czasów poprzedzających brytyjską kolonizację, chociaż późniejsi królowie, zwłaszcza ci należący do dynastii Taungngu, wprowadzili standaryzację oraz pewne inne modyfikacje.

Początkowo armia Paganu składała się głównie z poborowych powoływanych tuż przed lub podczas wojny. Chociaż historycy są przekonani, że pierwsi królowie, jak na przykład Anawrahta, musieli dysponować stałą siłą wojskową służącą w pałacu, w kronikach birmańskich pierwsza wzmianka o stałej strukturze militarnej pojawia się w roku 1174, kiedy Sithu II stworzył Gwardię Pałacową – „dwie kompanie w środku i na zewnątrz, które pełniły wartę po kolei, jedna po drugiej”. Gwardia Pałacowa stanowiła jądro, wokół którego podczas wojny rozwijano armię pochodzącą z masowego poboru. Większość spośród takich poborowych służyła w piechocie, jednak z niektórych wybranych wsi specjalizujących się w odpowiednich umiejętnościach wojennych, z pokolenia na pokolenie powoływano ludzi do służby w kawalerii, oddziałach słoni bojowych i marynarce wojennej. W epoce ograniczonej specjalizacji wojskowej, kiedy liczba wcielonych do armii rolników stanowiła najlepszy pojedynczy wyznacznik sukcesu militarnego, Górna Birma z jej liczną populacją stanowiła naturalny ośrodek politycznego ciążenia.

Różne źródła i szacunki oceniają siłę armii Paganu na 30 000 do 60 000 ludzi. Jedna z inskrypcji sporządzonych na polecenie Sithu II, który rozszerzył granice imperium do ich maksymalnych rozmiarów, opisuje go jako pana 17 645 żołnierzy, podczas gdy inna stwierdza, że pod jego dowództwem znajdowało się 30 000 żołnierzy i jeźdźców. Chińskie zapisy wspominają o birmańskiej armii liczącej 40 000 do 60 000 żołnierzy (oraz 800 słoni i 10 000 koni) podczas bitwy pod Ngasaunggyan w 1277 r. Niektórzy historycy twierdzą jednak, że podawane przez Chińczyków liczby, pochodzące z szacunków wzrokowych poczynionych podczas jednej bitwy, są znacznie przesadzone. Jak wyjaśnia to Harvey: Mongołowie „mylili się szczodrze nie chcąc pomniejszać chwały spływającej na nich po pokonaniu przewyższającego ich liczebnie przeciwnika”. Przyjmując jednak, że liczebność przedkolonialnej populacji Birmy była względnie stała, szacunki mówiące o całym wojsku liczącym 40 000 do 60 000 ludzi nie są nieprawdopodobne i pozostają zgodne z podawanymi przez różne źródła liczbami odnoszącymi się do armii birmańskiej pomiędzy XVI w. a XIX w.

Gospodarka

Gospodarka Paganu oparta była przede wszystkim na rolnictwie i, w znacznie mniejszym stopniu, na handlu. Wzrost Imperium Paganu i idący za nim rozwój obszarów irygowanych na nowych terenach podtrzymywał rozrastanie się licznych skupisk ludności oraz wciąż rosnącą, kwitnącą gospodarkę. Gospodarka ta korzystała także na zasadniczym braku wojen, które tak bardzo hamująco wpływały na gospodarki późniejszych królestw. Według Victora Liebermana, dobrze prosperująca gospodarka stanowiła wsparcie dla „bogatej buddyjskiej cywilizacji, której najbardziej widowiskową cechą był gęsty las pagód, klasztorów i świątyń – wzniesionych z cegły budowli było być może nawet 10 000, z czego do dziś przetrwało ponad 2 000.”.

Rolnictwo

Począwszy od początków królestwa w IX w. rolnictwo stanowiło podstawowy napędzający je motor. Niektórzy historycy są przekonani, że birmańscy imigranci wprowadzili nowe techniki melioracji albo znacznie ulepszyli stworzony przez Pyu system grobli, tam, śluz i zapór przekierowujących. W każdym razie rozwój ryżowego zagłębia w Kyaukse w ciągu X i XI w. umożliwił królestwu Paganu rozszerzenie swego władania poza suchą strefę Górnej Birmy oraz zdominowanie swego sąsiedztwa, w tym nadmorskich obszarów Dolnej Birmy.

Jak to ustalili Michael Aung-Thwin, G.H. Luce i Than Tun, głównym napędem tej opartej na rolnictwie ekspansji ekonomicznej była praktyka obdarowywania buddyjskiego duchowieństwa gruntami zwolnionymi z podatków. Przez około dwieście lat, pomiędzy rokiem 1050 a 1250, zamożne i wpływowe odłamy społeczeństwa Paganu, do których należały rodzina królewska, wyżsi urzędnicy dworu oraz inni zamożni świeccy, dla uzyskania religijnej zasługi obdarowywały duchowieństwo olbrzymimi areałami rolnymi wraz z przywiązanymi do nich dziedzicznie rolnikami. (Zarówno grunty należące do duchowieństwa, jak i przypisani do nich rolnicy byli na stałe zwolnieni z podatków.) Chociaż praktyka ta stała się ostatecznie głównym obciążeniem dla gospodarki, początkowo, przez około dwieście lat, sprzyjała ona jej rozwojowi. Po pierwsze, kompleksy klasztorno-świątynne, zwykle znajdujące się w pewnym oddaleniu od stolicy, pomagały wiązać nowe skupiska ludności z tronem. Te z kolei stymulowały działalność rzemieślniczą, handlową i rolniczą, mającą krytyczne znaczenie dla ogólnego stanu gospodarki.

Po drugie, potrzeba gromadzenia ziemi w celu jej donacji na rzecz duchowieństwa, a także wynagradzania nią żołnierzy, napędzała aktywny rozwój nowych obszarów. Najwcześniejsze projekty irygacyjne koncentrowały się na Kyaukse, gdzie Birmańczycy wybudawali wiele nowych grobli i kanałów, oraz na Minbu, podobnie dobrze nawodnionym dystrykcie na południe od Paganu. Gdy w drugiej połowie XII w. ośrodki te osiągnęły stan pełnego rozwoju, Pagan zwrócił się ku jak dotąd słabo rozwiniętym terenom pogranicznym na zachód od Irawadi i na południe od Minbu. Te nowe obszary obejmowały zarówno tereny zdatne do irygacji i uprawy ryżu mokrego, jak i nie nadające się do irygacji i, w związku z tym, pozwalające jedynie na zasilaną jedynie wodą deszczową uprawę ryżu suchego, roślin strączkowych, sezamu i prosa. Rozwój rolnictwa i budowa świątyń na masową skalę stanowiły z kolei wsparcie dla krajowego rynku, a także stwarzały zapotrzebowanie na niektóre rodzaje pracy i materiałów. Tempo pozyskiwania gruntów, donacji religijnych i realizacji projektów budowlanych rosło powoli przed 1050 r., wzmogło się do 1100 r., ostro przyspieszyło wraz otwarciem dostępu do nowych terenów między ok. 1140 r. a ok. 1210 r. i utrzymywało się na niższym poziomie od 1220 r. do 1300 r.

W drugiej połowie XIII w. Pagan dysponował olbrzymią ilością ziemi uprawnej. Szacunki oparte na treści inskrypcji, jakie dotrwały do naszych czasów, oceniają ją na 200 do 250 tysięcy hektarów. (Dla porównania, współczesne królestwu Paganu Imperium Khmerskie musiało zadowolić się areałem upraw ryżu wynoszącym ponad 13 tysięcy hektarów.) Jednak donacje na rzecz Sanghi w ciągu ponad 250 lat trwania Imperium osiągnęły łączny obszar ponad 150 tysięcy hektarów, czyli ponad 60% wszystkich gruntów uprawnych. Ostatecznie, praktyka ta okazała się niemożliwa do utrzymania, gdy Imperium przestało się powiększać i stała się głównym czynnikiem przyczyniającym się do jego upadku.

Handel

Handel wewnętrzny i zagraniczny odgrywał w gospodarce Paganu rolę ważną, ale nie tak istotną jak rolnictwo. Przez większość ery Paganu handel nie stanowił głównego napędu dla wzrostu gospodarczego, chociaż jego udział w gospodarce wzrósł prawdopodobnie w XIII w., kiedy nastąpiło zatrzymanie wzrostu sektora rolniczego. Nie oznacza to, że królestwo nie wykazywało zainteresowania handlem. Wręcz przeciwnie: Pagan ściśle nadzorował swoje porty na Półwyspie Malajskim, które stanowiły ośrodki tranzytu między Oceanem Indyjskim a Chinami. Handel morski zapewniał dworowi dochody i dostęp do dóbr luksusowych (korali, pereł, tkanin). Istnieją dowody na to, że Pagan importował srebro z Junnanu oraz że handlował na wybrzeżu produktami pozyskiwanymi w głębi kraju, takimi jak drewno, kamienie szlachetne i być może metale. Brak jednak dowodów archeologicznych, tekstów bądź inskrypcji, które wskazywałyby na tego rodzaju wymiana stanowiła źródło utrzymania dla znacznej liczby producentów bądź pośredników z samej Górnej Birmy albo, że handel stanowił ważną gałąź gospodarki.

Sysyrm monetarny

Wobec wszystkich innowacji wprowadzonych dzięki rządom dynastii Pagan jedyną sferą, w której nastąpił regres było użycie pieniądza. Istniejąca za czasów Pyu praktyka bicia złotych i srebrnych monet nie została podtrzymana. Powszechnym środkiem wymiany stał się „pieniądz” w postaci grudek srebra, a rzadziej – grudek złota bądź miedzi. Srebro pochodziło zarówno z krajowych kopalń, jak i z Junnanu. Podstawową jednostką monetarną był srebrny kyat (ကျပ်), stanowiący nie tyle jednostkę wartości, co raczej jednostkę ciężaru wynoszącą około 16,3293 grama. W użyciu były także inne oparte na wagach jednostki pozostające w stałym stosunku do kyata.

Jednostkaw kyatach

• 1 mat (မတ်) 0,25
• 1 bo (ဗိုဟ်) 5
• 1 viss (ပိဿာ) 100

Kyat, o ile nie zaznaczono inaczej, zawsze oznaczał srebrnego kyata. W użyciu były jednak także inne metale. W poniżej tabeli przedstawiono wartość innych metali w stosunku do srebrnego kyata:

Metal w srebrnych kyatach

• 1 kyat złota 10
• 1 kyat miedzi 2
• 1 kyat rtęci 1,50

Brak standardowego pieniądza z pewnością utrudniał handel. W użyciu były na przykład różne rodzaje srebrnych kyatów różniących się czystością kruszcu. Zapisy pokazują też, że prowadząc handel ówcześni mieszkańcy Paganu korzystali również z barteru.

Ceny

Przetrwałe do dzisiaj zapisy umożliwiają wgląd w życie gospodarcze królestwa. Pe (ပယ်, 0,71 ha) żyznego gruntu w pobliżu Paganu kosztował 20 srebrnych kyatów, ale z dala od stolicy już tylko 1 do 10 kyatów. Wybudowanie dużej świątyni za panowania Sithu II kosztowało 44 027 kyatów, podczas gdy duży klasztor „w stylu indyjskim” kosztował 30 600 kyatów. Rękopisy były rzadkie i niezwykle drogie. W 1273 r. pełny zbiór Tripiṭaki kosztował 3000 kyatów.

Kultura i społeczeństwo

Demografia

Liczebność populacji

Według różnych szacunków liczebność populacji Imperium Paganu wynosiła pomiędzy 1,0 a 2,5 miliona osób, jednak większość z nich zawęża ten przedział do najwyżej 1,5 – 2,0 miliona. Rzeczywista liczba była prawdopodobnie bliższa wyższej z tych wartości, przyjmując że w okresie przedokolonialnym liczebność populacji Birmy była dosyć stała. (W okresie średniowiecza liczebność populacji pozostawała zwykle na względnie stałym poziomie na przestrzeni wielu wieków. Populacja Anglii w okresie między XI a XVI w. utrzymywała się na poziomie około 2,5 miliona osób, a populacja Chin przez 13 stuleci aż do wieku XVII liczyła między 60 a 100 milionów ludzi.) Przed najazdem Mongołów Pagan był najludniejszym miastem z populacją szacowaną na ok. 200 000 mieszkańców.

Grupy etniczne

Królestwo Paganu stanowiło „mozaikę etniczną”. Pod koniec XI w. etniczni Birmańczycy stanowili ciągle jeszcze „populację uprzywilejowaną, ale ograniczoną liczebnie”, skoncentrowaną w dużym stopniu na obszarze suchej strefy Górnej Birmy. Żyli oni obok Pyu, którzy zdominowali suchą strefę. Na początku XIII w. Pyu zaczęli identyfikować się jako Birmańczycy. Inskrypcje wspominają również o różnych innych grupach etnicznych w obrębie i wokół Górnej Birmy: Monach, Thetach, Kadu, Sgawach, Kanyanach, De’angach, Wa i Szanach. Ludy żyjące na wyżynnym otoczeniu królestwa określane były zbiorczo jako „ludy wzgórz” (taungthu, တောင်သူ), choć migrujący Szanowie zmieniali powoli etniczną charakterystykę regionu wyżynnego. W XIII w., o ile nie wcześniej, na południu w Dolnej Birmie dominowali Monowie. Na zachodzie wyrosła arakańska klasa panująca mówiąca językiem birmańskim.

Warto pamiętać, że postrzeganie przynależności etnicznej było w przedkolonialnej Birmie bardzo płynne, podlegając w znacznym stopniu wpływowi języka, kultury, klasy, czynników lokalnych i, oczywiście, władzy politycznej. Ludzie zmieniali swą identyfikację z grupą w zależności od kontekstu społecznego. Sukcesy i długotrwałość istnienia Imperium Paganu sprzyjały szerzeniu się birmańskiego poczucia narodowego i kultury w Górnej Birmie w procesie nazywanym „birmanizacją”, który Lieberman definiuje jako „asymilację osób dwujęzycznych chętnych do identyfikowania się z imperialną elitą”. Według Liebermana, imperialna potęga Paganu umożliwiła „zbudowanie birmańskiej hegemonii kulturalnej”, czego dowodzi „rozkwit piśmiennictwa birmańskiego, jednoczesne gaśnięcie kultury Pyu (i prawdopodobnie Monów), pojawienie się nowych trendów w sztuce i architekturze oraz ekspansja birmańskojęzycznych rolników na nowych obszarach”.

Nie mniej jednak, pod koniec ery Paganu proces birmanizacji, który będzie trwał aż do XIX w. i ostatecznie obejmie całą nizinną część Birmy, znajdował się ciągle na wczesnym jeszcze etapie. Pierwsze zachowane do dzisiaj wzmianki w języku birmańskim odnoszące się do pojęcia „Birmańczycy” pochodzą dopiero z 1190 r., a pierwsza wzmianka o Górnej Birmie określanej jako „kraj Birmańczyków” (Myanma pyay) z 1235 r. Poczucie przynależności etnicznej pozostawało bardzo płynne i ściśle związane z władzą polityczną. Podczas gdy powstanie królestwa Ava zapewniło ciągłe szerzenie się poczucia birmańskiej przynależności etnicznej w Górnej Birmie ery po upadku Paganu, podobne wyłonienie się królestw niebirmańskojęzycznych w innych częściach dawnego imperium pomagało w rozwoju świadomości etnicznej związanej ściśle z klasami rządzącymi odpowiednio w Dolnej Birmie, państwach Szanów i Arakanie. I tak na przykład, według Liebermana i Aung-Thwina, „samo pojęcie Monów, jako spójnej przynależności etnicznej mogło pojawić się dopiero w XIV i XV w., już po utracie hegemonii przez Górną Birmę”.

Klasy społeczne

Społeczeństwo Paganu było wysoce rozwarstwione na różne klasy społeczne. Na szczycie hierachii społecznej znajdowała się najbliższa rodzina króla, nieco niżej wyższa biurokracja (dalsza rodzina króla i dwór), a następnie niższa biurokracja, rzemieślnicy i osoby służące koronie oraz wreszcie prości członkowie ludu. Duchowieństwo buddyjskie nie stanowiło klasy w społeczeństwie świeckim, niemniej jednak było ważną klasą społeczną.

Większość ludności należała do jednej z czterech szerokich grup prostego ludu. Do grupy pierwszej zaliczali się królewscy słudzy, którzy byli niewolnikami (kyundaw, ကျွန်တော်) króla przypisywanymi często do konkretnych wodzów bądź urzędników działających jako jego reprezentanci. Otrzymywali oni od korony wynagrodzenie w postaci gruntów i byli zwolnieni z większości osobistych podatków w zamian za służbę cywilną bądź wojskową. Grupa druga, athi (အသည်), obejmowała ludzi żyjących nie na ziemi należącej do króla, ale na wspólnotowej i niemających obowiązku pełnienia regularnej służby na rzecz korony, którzy płacili w zamian wysoki podatek pogłówny. Prywatni niewolnicy (kyun, ကျွန်) zobowiązani byli do pracy jedynie na rzecz swojego indywidualnego patrona i żyli poza system zobowiązań wobec korony. I wreszcie, niewolnicy religijni (hpaya-kyun, ဘုရားကျွန်) byli również niewolnikami prywatnymi zobowiązanymi do pracy jedynie na rzecz klasztorów i świątyń, ale nie na rzecz korony.

Wśród trzech klas ludzi niewolnych (nie-athi), niewolnicy królewscy i religijni dziedziczyli swój status, podczas gdy niewolnicy prywatni – nie. Służba niewolnika prywatnego na rzecz jego patrona trwała do czasu pełnej spłaty długu. Zobowiązanie takiego niewolnika wygasało też wraz z jego śmiercią i nie mogło przechodzić w nieskończoność na jego potomnych. Z drugiej strony, niewolnicy królewscy (kyundaw) dziedziczyli swój status i byli zwolnieni i podatków osobistych w zamian za służbę na rzecz korony. Podobnie, niewolnicy religijni (hpaya-kyun) dziedziczyli swoją przynależność klasową. Byli oni zwolnieni z podatków osobistych i służby na rzecz korony w zamian za pracę na rzecz klasztorów i świątyń. W odróżnieniu od niewolników królewskich albo nawet wolnych athi, niewolnicy religijni nie mogli być zaciągani do służby wojskowej.

Język i literatura

Języki

Pierwszym językiem klasy rządzącej Paganu był birmański, należący do grupy języków tybeto-birmańskich i bliski zarówno językowi pyu, jak i językowi klasy rządzącej Nanzhao. Jednak czas potrzebny by język birmański rozpowszechnił się wśród szerszych warstw ludności opóźnił powstanie Imperium Paganu o około 75 do 150 lat. We wczesnej erze Paganu rolę linguarum francarum doliny Irawadi odgrywały języki pyu i mon. Pyu był językiem dominującym w Górnej Birmie, podczas gdy mon jawił się władcom Paganu na tyle prestiżowym, by często sporządzać w nim inskrypcje i, prawdopodobnie, używać go na dworze. Wyniki badań inskrypcji wskazują, że birmański zaczął pełnić funkcję linguam francam królestwa dopiero na początku XII w., a oficjalne użycie języków pyu i mon zmniejszyło się być może dopiero pod koniec tego wieku. Język mon rozkwitał nadal w Dolnej Birmie, jednak pyu wymarł jako język na początku wieku XIII.

Innym ważnym wydarzeniem dla historii i języka Birmańczyków był wzrost znaczenia pali – liturgicznego języka buddyzmu Therawady. Użycie sanskrytu, który przeważał w świecie Pyu oraz we wczesnej erze Paganu, zmniejszyło się po konwersji Anawrahty na buddyzm Therawady.

Pisma

Zwiększaniu zasięgu języka birmańskiego towarzyszyło także rozpowszechnianie się birmańskiego pisma. Pismo to rozwinęło się w oparciu albo o pismo mon, albo pismo pyu. W nauce przeważa obecnie pogląd, że pismo birmańskie wyłoniło się z pisma mon w 1058 r., w rok po podbiciu przez Anawrahtę królestwa Thatôn. Jednak badania przeprowadzone niedawno przez Aung-Thwina sugerują, że birmańskie pismo mogło w X w. wyodrębnić się z pisma pyu oraz że dało ono podstawę do stworzenia „birmańskiego pisma mon”. Twierdzi on, że pismo mon używane w Birmie różniło się znacznie od starszego pisma mon używanego na rdzennych ziemiach Monów – Dvaravati bądź Haripunjaya (w dzisiejszej Tajlandii) – i brak jest dowodów archeologicznych wskazujących na jakikolwiek związek między nimi. Z drugiej strony, utrzymuje Aung-Thwin, najnowsze badania archeologiczne datują powstanie pisma birmańskiego na 58 do 109 lat przed birmańskim pismem mon. Najstarszy tekst zapisany „birmańskim pismem mon” (znaleziony w Pyain) pochodzi z 1093 r., podczas gdy najstarszy przykład pisma birmańskiego (inskrypcja na pokrytym miedzią parasolu nad świątynią Mahabodhi) datowany jest na 1035 r. Dodatkowo, jeśli XVIII-wieczna kopia oryginalnej inskrypcji na kamieniu może być traktowana jako dowód, pismo birmańskie mogło być używane przynajmniej już od 984 r. po Chr.

Literatura

Niezależnie od tego, jakie jest pochodzenie pisma birmańskiego, w XI w. pisanie po birmańsku było ciągle jeszcze nowinką. W XII w. pismo birmańskie zdobyło sobie prymat jedynie na dworze królewskim. Przez większość ery Paganu tworzenie dokumentów pisemnych wymagało kształcenia dużej liczby piśmiennych mnichów, gdyż we wsiach zwyczajnie brak było osób uczących się pisania i czytania. Według Than Tuna, jeszcze w XIII w. „sztuka pisania wśród Birmańczyków znajdowała się w powijakach”. Rękopisy były rzadkie i bardzo drogie. Nawet w tak późnym okresie, jak rok 1273 pełny zbiór Tripiṭaki kosztował 3000 kyatów srebra, co pozwalałoby na zakup ponad 2000 hektarów pól ryżowych. Umiejętność czytania i pisania po birmańsku, nie wspominając już o pali, stanowiła praktyczny monopol arystokratów i ich odpowiedników w klasztorach.

W Paganie i głównych ośrodkach prowincjalnych świątynie buddyjskie stanowiły ostoję dla coraz bardziej wyrafinowanego palijskiego środowiska naukowego, specjalizującego się w studiach gramatycznych oraz filozoficzno-psychologicznych (abhidhamma) i cieszącego się jakoby dużym uznaniem syngaleskich ekspertów. Oprócz tekstów religijnych, mnisi z Paganu studiowali napisane w różnych językach prace dotyczące prozodii, fonologii, gramatyki, astrologii, alchemii i medycyny; rozwinęli też oni niezależną szkołę badań nad prawem. Większość ich studentów, a prawdopodobnie także najważniejszych mnichów i mniszek, pochodziła z rodzin arystokratycznych. W każdym razie, powszechność analfabetyzmu na poziomie lokalnym uniemożliwiała przeprowadzanie dokładnych spisów wsi oraz sporządzenie wykazów zarządzeń, jakie wyróżniały administrację Taungngu po roku 1550.

Religia

Religia Paganu była niestała, synkretyczna i, wedle późniejszych standardów, nieortodoksyjna – stanowiła w dużej mierze kontynuację trendów religijnych dominujących w erze Pyu, kiedy buddyzm Therawady współistniał z buddyzmem Mahajany, buddyzmem tantrycznym, różnymi szkołami hinduistycznymi (Śiwaizm i Wisznuizm) na równi z rodzimymi tradycjami animistycznymi (naty). Podczas gdy sprawowany od połowy XI w. królewski patronat nad buddyzmem Therawady pozwolił tej szkole na stopniowe zdobywanie prymatu i wybudowanie dla swej chwały ponad 10 000 świątyń w samym tylko Paganie, także inne tradycje religijne przez całą erę Paganu kwitły w niespotykanym później stopniu. Chociaż niektóre motywy mahajanistyczne, tantryczne, hinduistyczne i animistyczne obecne są w birmańskim buddyzmie do dzisiaj, w erze Paganu „elementy tantryczne, śiwaistyczne i wisznuistyczne miały większy wpływ na elity niż się to działo później, odzwierciedlając zarówno niedojrzałość birmańskiej kultury piśmiennej, jak i jej bezkrytyczną otwartość na tradycje niebirmańskie”. W okresie tym „heretycki” nie oznaczało „nie buddyjski”, ale „niewierny swoim własnym pismom”, czy to braministycznym, czy też buddyjskim lub jakimkolwiek innym[.

Buddyzm Therawady

Jednym z najtrwalszych procesów w birmańskiej historii było stopniowe zajmowanie przez buddyzm Therawady miejsca najważniejszej religii królestwa Paganu. Moment zwrotny tego procesu nastąpił ok. 1056 r., kiedy ta buddyjska szkoła zyskała patronat wschodzącego imperium po konwersji Anawrahty z wyznawanego przez niego dotąd buddyzmu tantrycznego. Według historyków głównego nurtu, Anawrahta przystąpił do rewitalizacji buddyzmu Therawady w Górnej Birmie z pomocą uzyskaną od podbitego w 1057 r. królestwa Thatôn z Dolnej Birmy. Jednak niedawno Aung-Thwin stwierdził dobitnie, że informacja o podbiciu Thatôn przez Anawrahtę jest legendą powstałą już po upadku Paganu bez żadnych pochodzących z epoki dowodów na jej prawdziwość; że w rzeczywistości Dolna Birma nie dysponowała żadną liczącą się państwowością zanim doszło do ekspansji Paganu; oraz że opinie o wpływie Monów na centralną Birmę są znacznie przesadzone. Zamiast tego, twierdzi Aung-Thwin, bardziej prawdopodobnym jest, że Birmańczycy przejęli buddyzm Therawady od żyjących obok nich Pyu lub bezpośrednio z Indii. Szkoła Therawady dominująca we wczesnych i środkowych okresach ery Paganu wywodziła się prawdopodobnie, tak jak w przypadku królestw Pyu, z regionu Andhra w południowo-wschodnich Indiach i powiązana była ze słynnym terawadyjskim uczonym – Buddhaghosą. Była to dominująca w Birmie buddyjska szkoła Therawady aż do końca XII w., kiedy Shin Uttarajiva odnowił więzy z cejlońską szkołą Mahavihara.

Trzeba pamiętać, że świat buddyzmu Therawady w erze Paganu wykazywał niewiele podobieństw w stosunku do sytuacji, jaka miała miejsce w okresach dynastii Taungngu czy Konbaung. Większość mechanizmów instytucjonalnych, jakie były rozpowszechnione w późniejszych stuleciach, po prostu jeszcze nie działała. I tak na przykład, w XIX w. sieć terawadyjskich klasztorów obecnych w każdej wsi korzystała z zapisanych po birmańsku manuskryptów, aby zapewnić młodzieży pochodzącej z różnych środowisk podstawowe buddyjskie wykształcenie. Była to wymiana wzajemna: mnisi polegali na mieszkańcach wsi w kwestii codziennego utrzymania, podczas gdy ci z kolei mogli liczyć na mnichów w kwestiach edukacji, nauk religijnych oraz okazji do zyskania religijnych zasług poprzez dawanie jałmużny i wprowadzanie młodych ludzi do społeczności klasztornej, czyli Sanghi. Układ taki umożliwiał uzyskanie wskaźnika umiejętności czytania i pisania wśród mężczyzn na poziomie 50% oraz znacznego stopnia znajomości tekstów buddyjskich wśród mieszkańców wsi. Jednak w erze Paganu brak było jeszcze kluczowych elementów tego XIX-wiecznego systemu. Nie istniała sieć klasztorów na poziomie wsi ani znacząca współzależność między mnichami a ludnością wiejską. Mnisi musieli polegać jedynie na królewskich donacjach, a ci należący do głównych szkół, które dysponowały dużymi posiadłościami ziemskimi, mogli obywać się bez codziennej jałmużny, co powstrzymywało ich interakcje z mieszkańcami wsi. Niski poziom interakcji, z kolei, opóźniał upowszechnianie się znajomości czytania i pisania wśród Birmańczyków i ograniczał rozumienie buddyzmu wśród ludu jedynie do przekazu nietekstualnego: malowideł na ścianach wielkich świątyń, widowisk, ludowych wersji historii Dżataki i.t.p. Większość prostych ludzi pozostała przy oddawaniu czci natom i innych niebuddyjskich wierzeniach.

Inne tradycje religijne

Także inne tradycje religijne miały się nadal dobrze nie tylko wśród mieszkańców wsi, ale także na nominalnie terawadyjskim dworze. Jedną z potężniejszych grup byli Mieszkańcy Lasów, czyli mnisi wyznający buddyzm Ari, którzy cieszyli się znacznymi wpływami na dworze Paganu. Pochodzące z tego czasu inskrypcje głoszą, że mnisi ci spożywali wieczorne posiłki oraz przewodniczyli publicznym ceremoniom, podczas których spożywali alkohol i uczestniczyli w składaniu ofiar z bydła i innych zwierząt – w świetle birmańskich norm buddyjskich XVIII i XIX w. czyny takie uznawane były za skandaliczne. Mnisi Ari mieli też rzekomo korzystać z pewnych form prawa pierwszej nocy, przynajmniej przed objęciem tronu przez Anawrahtę. (Chociaż uważa się, że Anawrahta wypędził mnichów Ari ze swego dworu, niewątpliwie pod koniec ery Paganu byli oni już tam z powrotem, tak jak byli wciąż obecni na późniejszych dworach birmańskich aż do czasów królestwa Ava.) Buddyzm Ari był sam w sobie mieszaniną buddyzmu tantrycznego i miejscowych wierzeń. I tak na przykład, rytualny ubój zwierząt oraz picie alkoholu wyprzedzały na długo przybycie Birmańczyków, a w odległych zakątkach lądowej i wyspiarskiej części Azji Południowo-Wschodniej spotykane były aż do czasów współczesnych.

Państwo przyswoiło także silne tradycje animistyczne, czego dowodzą oficjalne ceremenonie przebłagalne duchów (natów) oraz opieka dworu nad rozbudowanym panteonem natów, którego stworzenie miało służyć włączeniu miejscowych bóstw i znaczących postaci historycznych do bardziej zunifikowanego kultu. Pomysł stworzenia oficjalnego panteonu mogli Birmańczycy zaczerpnąć z tradycji Monów. Podobnie, w początkowym okresie ery Paganu czczono na dworze węże (naga) otaczane kultem już w czasach przedbuddyjskich. Sądząc po przykładach z XIV w., składanie ofiar natom za pośrednictwem szamanów było ciągle centralnym rytuałem na terenach wiejskich. Jak w innych częściach Azji Południowo-Wschodniej, szamański most światem ludzi, a królestwem duchów tworzyli homoseksualiści i transwestyci (którzy już zasiedlali dwa nieprzystające światy) oraz kobiety.

Architektura

Pagan jest dziś dobrze znany ze swej architektury – na jego równinach rozsianych jest ponad 2000 świątyń, które przetrwały do naszych czasów. Dla późniejszych państw birmańskich równie istotne były inne, niereligijne aspekty architektury Paganu.

- Nawadnianie i urbanistyka

Uważa się, że birmańscy imigranci albo wprowadzili nowe techniki nawadniania, albo znacznie ulepszyli istniejący już system grobli, tam, śluz i zapór przekierowujących stworzony przez Pyu. Techniki budowy tam, kanałów i grobli, jakimi posługiwano się w Górnej Birmie epoki przedkolonialnej miały swoje początki w erach Pyu i Paganu. Kilka projektów irygacyjnych Paganu zrealizowanych w suchej strefie zapewniło Górnej Birmie trwałą podstawę ekonomiczną do zdominowania reszty kraju.

W sferze urbanistyki i projektowania świątyń, architektura Paganu czerpała obficie z istniejących praktyk architektonicznych Pyu, które z kolei opierały się na różnych stylach indyjskich. Urbanistyka ery Paganu w dużym stopniu naśladowała wzory stworzone przez Pyu, czego najbardziej dobitnym przykładem było zaopatrywanie miast w 12 bram – po jednej dla każdego znaku zodiaku.

- Stupy

Pagan wyróżnia się nie tylko samą liczbą budowli religijnych, ale także ich wspaniałą architekturą oraz tym, że przyczyniły się do powstania odrębnego birmańskiego stylu budowy świątyń. Świątynie Paganu zaliczają się do jednej z dwóch obszernych kategorii: wznoszonych w stylu stup i mających wypełnione wnętrze oraz tych w stylu gu (ဂူ), cechujących się obecnością wolnej przestrzeni wewnątrz

Stupa nazywana też pagodą, jest masywną budowlą zawierającą zwykle w swym wnętrzu komorę na relikwie. Stupy budowane w Paganie wyewoluowały z wcześniejszych stylów charakterystycznych dla Pyu, które z kolei oparte były na konstrukcjach stup z regionu Andhra, a zwłaszcza z okolic

Amarawati i Nagarjunakonda w dzisiejszych południowo-wschodnich Indiach, i w mniejszym stopniu, na stylu budowli Cejlonu. Jeśli chodzi o symbolikę, formę i konstrukcję, techniki budowlane, a nawet materiały budowlane, stupy ery Paganu stały się z kolei prototypami dla późniejszych budowli birmańskich.

Pierwotnie, stupy z Indii i Cejlonu miały kształt półkuli (anda) na której znajdowała się prostapadłościenna nadbudowa otoczona kamienną balustradą (harmiką). Na szczycie stupy zatknięty był maszt podtrzymujący kilka ceremonialnych parasoli. Stupa reprezentuje buddyjski kosmos: jej kształt symbolizuje górę Meru, a umieszczony na ceglanej konstrukcji parasol – oś świata.

Oryginalna architektura w stylu indyjskim była powoli modyfikowana – najpierw przez Pyu, a następnie przez Birmańczyków z Paganu, w którym stupa stopniowo zyskiwała smuklejszy, cylindryczny kształt. Najwcześniejsze stupy wznoszone w Paganie, takie jak Bupaya (ok. IX w.) były bezpośrednim naśladownictwem stylu Pyu ze Śrikszetra. W ciągu XI w. stupy zaczęły przyjmować kształt bardziej zbliżony do dzwonu, a wieńczące je parasole przekształciły się w ułożone jeden na drugim pierścienie o coraz mniejszej średnicy. Na szczycie „stosu pierścieni” harmika została zastąpiona nowym elementem w postaci pąka lotosu. Forma ta z biegiem czasu wyewoluowała w „pąk bananowca” formujący wydłużony szczyt większości birmańskich pagód. Za podstawę pagody służyły trzy lub cztery prostokątne tarasy, często pokryte terakotowymi płytkami tworzącymi galerię przedstawiającą historie z buddyjskiej Dżataki. Najstarszymi przykładami tego stylu są pagody Shwezigon i Shwensandaw[. Trend do nadawania stupom kształtu bardziej zbliżonego do dzwonu stopniowo zyskiwał pierwszeństwo, jak można to dostrzec na przykładzie pagód Dhammayazika (koniec XII w.) i Mingalazedi (koniec XIII w.).

- Świątynie z wolną przestrzenią wewnątrz

W przeciwieństwie do stup, mająca puste, przestronne wnętrze świątynia w stylu gu jest budowlą służącą medytacji, kultowi Buddy oraz innym rytuałom buddyjskim. Świątynie gu występowały w dwóch podstawowych stylach: mających jedno czoło oraz cztery czoła, czyli w uproszczeniu – z jednym głównym wejściem i z czterema głównymi wejściami. Istniały też inne style, jak na przykład świątynie z pięcioma głównymi wejściami oraz różnego rodzaju hybrydy. Styl budowli z jednym czołem wyrósł z architektury świątyń budowanych w II w. po Chr. w Beikthano, podczas gdy styl z czterema czołami wywodzi od konstrukcji wznoszonych w VII w. po Chr. w Śrikszetra. Budowane w okresie Paganu świątynie, których najbardziej typowymi cechami były ostre łuki i sklepione sale, stawały się coraz większe i wspanialsze.

- Innowacje architektoniczne

Chociaż styl świątyń birmańskich był owocem ewolucji stylów indyjskiego i Pyu (oraz prawdopodobnie mońskiego), wydaje się, że techniki budowy sklepień rozwinięto w samym Paganie. Najstarsze sklepione świątynie Paganu pochodzą z XI w., podczas gdy stosowanie sklepień upowszechniło się w Indiach dopiero w wieku XII. Murarskie wykończenie budowli wykazuje „zadziwiającą doskonałość”, dzięki której wiele ogromnych konstrukcji przetrwało w lepszym lub gorszym stanie trzęsienie ziemi w 1975 r. (Niestety, techniki budowy sklepień rozwinięte w erze Paganu zostały w późniejszych okresach zapomniane. Po upadku Paganu wznoszono jedynie znacznie mniejsze świątynie w stylu gu. W XVIII w., na przykład, król Bodawpaya usiłował wznieść pagodę Mingun mającą formę olbrzymiej budowli z rozległą sklepioną przestrzenią wewnątrz, jednak nie udało mu się to, gdyż rzemieślnicy i murarze jego czasów utracili znajomość budowy sklepień i łuków ze zwornikami, która umożliwiłaby im odtworzenie rozległych wewnętrznych przestrzeni typowych dla świątyń z wolnym wnętrzem ery Paganu).

Inną innowacją architektoniczną pochodzącą z Paganu jest świątynia buddyjska na planie pięciokąta. Styl ten wyrósł jako hybryda konstrukcji z jednym czołem i tych z czterema czołami. Ideą przyświecającą jego powstaniu byłą chęć oddania czci Buddzie Maitreji – przyszłemu, piątemu Buddzie obecnej ery – obok czterech Buddów, którzy już się objawili. Przykładami konstrukcji wzniesionych na planie pięciokąta są pagody Dhammayazika i Ngamyethna.

Spuścizna

Królestwo Paganu, „państwo założycielskie” Birmy, wywarło trwały wpływ na birmańską historię oraz dzieje lądowej części Azji Południowo-Wschodniej. Sukces i długowieczność dominacji Paganu nad doliną Irawadi umożliwiły rozwój birmańskiego języka i kultury oraz rozprzestrzenienie się birmańskiej świadomości narodowej w Górnej Birmie, a także położyły fundament pod ich jeszcze dalsze rozpowszechnianie się w późniejszych stuleciach. 250-letnie panowanie dynastii Paganu pozostawiło po sobie sprawdzony system administracyjny oraz normy kuturowe, które były następnie przyjmowane i rozwijane przez królestwa będące jego sukcesorami – nie tylko przez birmańskojęzyczne królestwo Ava, ale także przez mońskie królestwo Hanthawaddy i szańskie Państwa Szanów.

Postępująca integracja kulturalna w politycznie podzielonej Birmie okresu po upadku Paganu, przygotowała grunt dla odrodzenia się zjednoczonego państwa birmańskiego w XVI w. Dobre może być zestawienie z Imperium Khmerów, inną południowo-wschodnią azjatycką potęgą zniszczoną przez najazdy Mongołów. Różne ludy tajsko-szańskie, które przybyły wraz z Mongołami zaczęły dominować w politycznych krajobrazach obydwu byłych imperiów. Podczas gdy Birma doczekała się odrodzenia, państwo Khmerów po erze najazdów mongolskich zostało zredukowane do jedynie cienia samego siebie, nigdy już nie odzyskując prymatu w rejonie. Jedynie w byłym Imperium Khmerskim ludność tajska/laotańska i języki tajski/laotański rozszerzały stale swój zasięg kosztem ludności mówiącej językami mon-khmerskimi, podobnie zresztą do zdominowania królestw Pyu przez Birmańczyków cztery wieki wcześniej. W Birmie przebieg wypadków był całkiem odmienny: przywódcy Szanów, podobnie jak szańscy imigranci na nizinach, w królestwach Myinsaing, Pinya, Sikongu i Ava przyjęli birmańskie normy kulturowe, język i cechy etniczne. Konwergencja norm kulturowych wokół istniejących już norm wykrystalizowanych w Paganie, przynajmniej na rdzennym obszarze doliny Irawadi, ułatwiła z kolei późniejsze działania reunifikacyjne dynastii Taungngu i Konbaun.

Imperium Paganu zmieniło także historię lądowej części Azji Południowo-Wschodniej. W sferze geopolityki, Pagan powstrzymał napór Imperium Khmerów na wybrzeże Taninthayi i górną część doliny Menamu. W sferze kultury, zajęcie przez Pagan w okresie XI – XIII w. pozycji twierdzy buddyzmu Therawady w obliczu ekspansji hinduistycznego Imperium Khmerskiego zapewniło tej buddyjskiej szkole, która wszędzie w Azji Południowej i Południowo-Wschodniej znajdowała się w odwrocie, bardzo potrzebne wytchnienie i bezpieczne schronienie. Nie tylko Pagan pomógł w odrodzeniu buddyzmu Therawady na Cejlonie, ale dwustuletni patronat tego potężnego imperium umożliwił późniejszy – w XIII-XIV w. – rozwój tej religii w Lanna (północnej Tajlandii), Syjamie (środkowej Tajlandii), Lan Xang (Laosie) i Imperium Khmerskim (Kambodży).